“‘Deze 5 misvattingen over ontgroei mogen we gelukkig begraven’

Illustratie: Francesca Van Daele naar Bàrbara Castro Urío

We beginnen de sociale en ecologische crises steeds meer te voelen, en dus valt “degrowth” of 'ontgroei' niet langer weg te denken uit het debat. Want door groei los te laten, kan er ruimte komen voor iets anders. Helaas circuleren er hardnekkige misverstanden over die ontgroei. Hoog tijd om die definitief uit de wereld te helpen, vindt econoom Jonas Van der Slycken. Hij schreef er een boek over, Genoeg voor iedereen, waaruit volgend fragment komt.

Is ontgroei geen recessie?

Door hun groeifetisj kunnen de meeste economen zich geen wereld voorstellen die niet bestaat uit economische groei. Als hokjesdenkers zitten ze vast in het groeiparadigma dat enkel maar ‘meer’ begrijpt. Alles wat hiervan afwijkt, zien ze als een recessie. Dat komt omdat onze economieën in hun huidige vorm nu eenmaal structureel afhankelijk zijn van groei. Zonder groei belanden we in een negatieve recessiespiraal, waarbij consumptiedalingen, werkloosheid en ontslagen elkaar aanjagen.

Met groeioogkleppen op wordt ontgroei door doorsnee-economen vaak verkeerd geïnterpreteerd, namelijk als een recessie. Terwijl ontgroei helemaal geen recessie is, maar net tracht om de economie te herorganiseren zodat ze zonder groei kan floreren.

Ontgroei is geen recessie, maar wil de economie transformeren. Zodat die drastisch minder uitstoot zonder rampspoed te veroorzaken.

Kan het niet zijn dat ontgroei zich ook effectief vertaalt in een ‘recessie’, waarbij de economie gemeten via het bruto binnenlands product voor twee of meer kwartalen op rij krimpt? Dat kan. Maar dat is minder van belang. Een inkrimping van het excessieve materialen- en energiegebruik kan leiden tot tragere of zelfs negatieve groei van het bbp, maar dat is oké omdat het bbp geen goede graadmeter is om menselijk welzijn of economische welvaart te meten.

De coronacrisis, was dat dan geen experiment in ontgroei? Tijdens het eerste jaar van de coronapandemie schakelde de wereldeconomie een versnelling lager. Mensen snoeiden in hun sociale contacten. De samenleving kwam tot stilstand. Enkel essentiële verplaatsingen waren toegestaan. Wie ontgroei als een recessie ziet, vergeet gemakshalve dat de coronapandemie helemaal geen gunstig klimaat was voor ons welzijn of onze verbondenheid. Het is kortzichtig om te denken dat dit geldt als ontgroei-experiment. Een gunstig bijproduct van de lockdownmaatregelen?

De broeikasgasemissies daalden in 2020 met 4,6%. Sommigen haalden opgelucht adem omdat de groeiende globale uitstoot tijdelijk een halt werd toegeroepen. Anderen interpreteerden de coronacrisis als een bewijs tegen ontgroei – emissies helemaal naar nul brengen door middel van een economische krimp zou in te veel miserie resulteren. Maar wat als de coronacrisis helemaal geen ontgroei was? Is corona dan een argument voor of tegen ontgroei? Tijdens deze crisis gebeurde wat altijd gebeurt: een hapering in de groei-economie vertaalt zich in een recessie. Corona was geen experiment in ontgroei, maar een recessie. Een recessie is een pijnlijke en ondoeltreffende manier om uitstoot te verminderen. Doordat corona geen koerswijziging inleidde, stegen de emissies met 6,4% in 2021 toen de economie hervatte naar een triest, historisch record.

Ontgroei is geen recessie, maar wil de economie transformeren zodat ze drastisch minder uitstoot zonder rampspoed te veroorzaken. De pijnlijke recessiegevoeligheid van onze economie is geen pleidooi voor meer van hetzelfde, maar net een argument om iets helemaal anders te proberen. Elke recessie, stagnatie of groeivertraging is net een reden om onze afhankelijkheid van groei af te bouwen, een bewijs voor systeemverandering – en dus een grond voor ontgroei.

Mogen we dan niet meer groeien?

Kunnen sommige sectoren dan niet vergroenen of groeien? Uiteraard kunnen in een rechtvaardige transitie sectoren zoals openbaar vervoer, regeneratieve landbouw, hernieuwbare energie, het isoleren van woningen, zorg, cultuur, welzijnswerk, de lokale economie, de herstel- en deeleconomie et cetera aan belang winnen, om nu even niet het woord groeien te gebruiken. Dit betekent echter niet dat de hele economie hoeft te groeien, aangezien bepaalde vervuilende sectoren zoals de industriële landbouw, industriële visserij, mijnbouw, fossiele industrie, auto-industrie, luchtvaartindustrie, het militair-industriële complex, fast fashion en luxeconsumptie beter zouden krimpen.

Wat nodig is, is dat de samenleving het welzijn van al haar individuen stimuleert met een minimale milieu-impact.

De noodzaak om te vergroenen is geen vrijgeleide om alle sectoren te vergroenen en het groeiparadigma te greenwashen. Wat nodig is, is dat de samenleving het welzijn van al haar individuen stimuleert met een minimale milieu-impact. Dit is iets helemaal anders dan het vergroenen van de hele en groeiende economie met een minimale welzijnsimpact. Dit is niet alleen een onmogelijke opdracht, maar ook een onzinnige opdracht omdat groei zich niet in blijvende welzijnsstijgingen vertaalt.

Ja, maar… hoe zit het met het Globale Zuiden?

Ontgroei wordt vaak bekritiseerd als betuttelend of paternalistisch. Zullen we het Globale Zuiden verbieden te groeien? Dit is incorrect. Ontgroei wil net grondstoffen beter verdelen tussen het Globale Noorden en Zuiden precies vanwege de onderconsumptie in het Zuiden en de overconsumptie in het Noorden. Dit is nodig opdat mensen in het Globale Zuiden beter in hun levensonderhoud zouden kunnen voorzien. Ontgroei brengt in de praktijk wat Mahatma Gandhi zei: ‘Leef eenvoudig zodat anderen eenvoudigweg kunnen leven.’

De ontgroeibeweging is voornamelijk actief in het Globale Noorden, maar ze smeedt actief allianties met bewegingen met andere wereldbeelden, zoals Ubuntu in Afrika, Buen Vivir uit Zuid-Amerika en Swaraj uit India. Door zijn compatibiliteit met andere wereldbeelden is ontgroei een interessante piste die het bewandelen waard is om de nodige economische systeemverandering te bereiken.

Ontgroei is niet de piste, maar een mogelijke piste net zoals Ubuntu en Buen Vivir dat zijn. Er zijn meervoudige paden naar de toekomst. Net zoals er een pluriversum is aan transformatieve alternatieven voor het duurzame ontwikkelingsdenken, waarbij we de hele wereld niet omvormen tot uniforme eenheidsworst zoals bij het ontwikkelingsdenken het geval is. Buen Vivir, ontgroei, Ubuntu en vele andere zijn compatibel met elkaar in zo’n ‘pluriversum’ – ‘een wereld waar meerdere werelden in passen’ zoals de Zapatistas uit Chiapas in Mexico het zo mooi verwoorden.

Ontgroei laat dus net meer ruimte voor anderen en andere wereldvisies om zelf hun eigen toekomst vorm te geven. Groei voor het Zuiden is geen excuus om de eigen overconsumptie in het Noorden niet in vraag te stellen. Zeker omdat onze groei en honger naar goedkope grondstoffen zoveel nefaste sociale en ecologische gevolgen met zich meebrengen in het Globale Zuiden.

Is ontgroei niet te radicaal?

Om alternatieve toekomstpaden te bewandelen, breekt ontgroei op een radicale manier met het verleden. Is ontgroei niet te radicaal? Ik vind van niet. Ik zou zelfs zeggen: hoe radicaler, hoe beter. Waarom? Het woord radicaal is afgeleid van ‘radix’, wat wortel betekent. In tegenstelling tot wat groeidenkers ook mogen beweren, is economische groei niet de oplossing van onze maatschappelijke problemen, maar net de oorzaak ervan.

Het is geen overbodige luxe om kritisch naar groei te kijken en de wortels van het probleem ten gronde aan te pakken.

Het is dus geen overbodige luxe om kritisch naar groei te kijken en de wortels van het probleem ten gronde aan te pakken. Morrelen in de marge van de groei-economie heeft weinig zin als we de veelvoudige crises of uitdagingen, waarmee samenlevingen geconfronteerd worden, willen aanpakken.

Hebben we geen positief, wervend verhaal nodig in plaats van ‘ont’-groei?

De unieke troef van ontgroei is dat het niet te coöpteren valt door het groeigedreven kapitalisme. In het verleden zocht en vond het kapitalisme telkens manieren om tegenbewegingen monddood te maken door delen van hun kritische besognes te integreren zodat het kapitalisme kon overleven. Ook nu nog. Wil je de ongelijkheids- en ecologische crisis aanpakken? Ga dan voor inclusieve en groene groei. Zo kunnen we rustig verder blijven groeien alsof er niets aan de hand is.

Ontgroei, daarentegen, valt moeilijker in te lijven. Probeer ontgroei maar eens te gebruiken in een pleidooi voor meer groei. Je zal zien: het gaat gewoonweg niet. Precies omdat ontgroei het perfecte tegengif vormt voor groei.

Sommige taalkundigen en gedragswetenschappers zullen je vertellen dat ontgroei een positief, wervend verhaal mist, net omdat het de aandacht vestigt op het verkeerde, namelijk op datgene waartegen het zich afzet. Als ik je vraag om niet aan een roze olifant te denken. Waar denk je dan aan? Precies, aan een roze olifant!

Maar ontgroei-ideeën verspreiden zich als een lopend vuurtje. Zeker nu onze planeet versneld opbrandt en meer en meer mensen zich vragen stellen bij onze levenswijze – denken we maar aan de toename van het aantal burn-outs en depressies, het slaapmiddelengebruik, PFAS, de stikstofcrisis… Het paradoxale van het verhaal is dat de ontgroeibeweging exponentieel groeit. En dat valt alleen maar toe te juichen. Het debat is opengebroken. Eindelijk. De geest is uit de fles.

Dit stuk is een traktaat uit het recente boek van Jonas Van der Slycken. Wil je graag meer en verder lezen? “Genoeg voor iedereen. Naar een economie die zorgt voor mens en planeet” is sinds september uit bij Standaard Uitgeverij.