“‘Waarom de nationale welvaartsstaat onontbeerlijk is’

De eerste tien dagen van het Presidentschap van Donald Trump hebben getoond dat we hem niet alleen maar serieus maar best ook letterlijk kunnen nemen. Terwijl vele Europese politici hem aanvankelijk nog het voordeel van de twijfel gaven, beseffen de meesten nu dat het niet business-as-usual met vreemde tweets wordt. Vooral Donald Tusk, Voorzitter van de Europese Raad, stelde in een brief aan de andere Staats- en Regeringsleiders ongezien scherp de relatie tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten in vraag. Hij oordeelt dat deze extra onzekerheid de EU noopt om een aantal spectaculaire hervormingen door te voeren die nodig zijn om sterk te staan in deze nieuwe wereld.

Daarbij wordt vaak bedoeld dat de EU zich moet herpositioneren op het internationale toneel, nu het niet meer onder de schouder van de grote vriend van de overkant van de Atlantische Oceaan kan schuilen. Sinds de verkiezing van Trump hameren zij die al langer voorstander zijn van meer militaire samenwerking in Europa op de urgentie voor ons continent om op defensievlak op eigen benen te kunnen staan, wanneer Trump over de NAVO zou besluiten: ‘you’re fired!’. In dezelfde adem wordt dan ook steeds verwezen naar de noodzaak om onze Europese buitengrenzen beter te bewaken.

Als de VS zich afkeren van de wereld, dan moeten het oude continent en de nieuwe grootmacht uit het Oosten samenwerken om die wereld in stand te houden.

Naast de nood om snel werk te maken van een sterkere Europese defensie en grenswacht, wordt ook gesteld dat de EU strategisch moet nadenken over nieuwe partnerschappen. Er wordt dan vaak gekeken naar China. Als de Verenigde Staten zich afkeren van de wereld, dan moeten het Oude Continent en de nieuwe grootmacht uit het Oosten samenwerken om die wereld in stand te houden. De toespraak die de Chinese president Xi Jinping gaf in Davos, waarin hij de globalisering ondubbelzinnig omarmde, charmeerde vele voorstanders van die visie.

Tenslotte hoor je misschien nog het meest dat, nu Trump een protectionistisch beleid zal voeren, de EU het voortouw moet nemen in het in stand houden van de vrijhandel. Dat is zowel een plicht als een kans. Een kans omdat de EU met vele landen handelsonderhandelingen voert, waaronder die landen uit het Trans-Pacific Partnership waar Trump, met één van zijn eerste beleidsdaden, de VS uit heeft teruggetrokken. Die landen zullen nu extra geïnteresseerd zijn in een akkoord met de EU als alternatief. Een plicht, omdat de EU er als grootste markt ter wereld voor moet zorgen dat die wereld niet in een protectionistische spiraal terecht komt.

Daarbij wordt vaak verwezen naar de beggar-thy-neighbour spiraal van het interbellum. Nadat de Verenigde Staten met de beruchte Smooth-Hawley wet uit 1930 in reactie op de beurskrach van het jaar voordien de invoertarieven verhoogden, reageerden landen in de rest van de wereld, vooral ook in Europa, op dezelfde manier. De Grote Depressie werd er alleen maar erger op.

Smooth-Hawley is in sommige middens een begrip geworden om te verwijzen naar de economische fouten die in het interbellum zijn gemaakt en die uiteindelijk hebben geleid tot de Tweede Wereldoorlog. De overtuiging om die fouten niet meer te herhalen, lag mee aan de basis van de oprichting van de Europese Unie en de Wereldhandelsorganisatie nadien.

Alleen is dat een beperkte en eenzijdige lezing van de geschiedenis. De protectionistische spiraal heeft de economische problemen van het interbellum wel verdiept, maar is niet de oorzaak ervan. Er bestaat zelfs discussie tussen economische historici of de terugval van de handel tijdens het interbellum wel het gevolg is van Smooth-Hawley en de reacties erop, en niet gewoon van de reeds aanwezige economische crisis.

Lessen van Polanyi en Ruggie

De economische, sociale en politieke crises van het interbellum hadden ook andere en diepere oorzaken. Een belangrijke daarvan, zoals onder meer beschreven in de klassieker The Great Transformation van de politiek-econoom Karl Polanyi, is dat het economisch beleid van landen teveel in het teken stond van een open wereldeconomie, via het vasthouden aan de goudstandaard, en te weinig aandacht had voor het beschermen van de eigen burgers. In reactie daarop zouden burgers in verschillende landen hun heil zoeken in extreme partijen, waaronder fascistische. Doet dat een belletje rinkelen?

Wanneer Tusk in zijn brief nu verwijst naar de gouden periode van de Europese integratie die we meer zouden moeten koesteren, dan bedoelt hij eigenlijk vooral de trentes glorieuses, de eerste drie decennia van hoge en inclusieve groei na de Tweede Wereldoorlog. Niet toevallig was dat een periode waarin internationaal liberalisme was “ingebed”, zoals John Ruggie het in een bekend artikel noemde, zodat landen nationaal voldoende beleidsruimte hadden om welvaart te herverdelen en herstructureringen te begeleiden. Het liberalisme zou vervolgens uit haar nationale inbedding breken met de neoliberale revolutie die eind jaren 1970 startte.

Een fout die onze leiders dus maar beter niet kunnen maken, is om zich uitsluitend bezig te houden met de vraag hoe we op internationaal vlak moeten reageren om de liberale wereldorde te behouden.

Een fout die onze leiders dus maar beter niet kunnen maken, is om zich uitsluitend bezig te houden met de vraag hoe we op internationaal vlak moeten reageren om de liberale wereldorde te behouden. Ik zie nu al iets gebeuren wat me niet gerust stelt. Nadat Donald Trump het eerst onverwacht had geschopt tot presidentskandidaat en vervolgens tot president-elect, werd in brede kringen (eindelijk) erkend dat dit ook het gevolg was van te weinig aandacht voor de “verliezers van de globalisering” en dat velen te lang de nadelen van globalisering hadden genegeerd.

Nu blijkt dat Trump ook in de praktijk wil brengen wat hij in zijn campagne had beloofd, lees ik van de weeromstuit terug alleen maar ongenuanceerde positieve verhalen over globalisering.

Het zou een vergissing zijn om in reactie op Trump onze inzet op de globalisering zoals ze vandaag bestaat te verdubbelen, en eenzijdige conclusie te trekken uit het interbellum. We kunnen ons beter de lessen van Polanyi en Ruggie herinneren, namelijk dat een liberale wereldorde slechts duurzaam kan bestaan indien het gestut wordt door nationale welvaartsstaten met de middelen om de baten van globalisering eerlijk te verdelen en de samenleving te beschermen tegen te destabiliserende veranderingen.

Hopelijk hebben de staats- en regeringsleiders het ook daarover wanneer ze de komende dagen en weken samenkomen om een strategie af te spreken, en niet enkel over een Europees leger en meer handelsakkoorden zoals we ze vandaag kennen.