“‘Gij móét en zúlt kopen’

Een paar weken geleden moest ik in Antwerpen zijn. Moest, dat is inderdaad het correcte woord. Ik weiger dat paaldorp aan de Schelde uit vrije wil te bezoeken. Maar afspraak is afspraak, verplichting is verplichting, en daar stap je dan, innerlijk tegenstribbelend, van Centraal Station naar Meir.

Even deze randopmerking: het Centraal Station van Antwerpen is in die categorie gebouwen het allermooiste dat ik ooit zag. Een mens mag zijn zin voor objectiviteit toch niet laten afstompen door subjectieve opstoten van afkeer.

Net voor je de leien oversteekt, kun je, rechts van de voetgangersstraat, een knoert van een witte toren zien staan, een product uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Het stadsbestuur van Antwerpen heeft hem tegen het gebouw van de Koninklijke Vlaamse Opera laten plakken. Dat laatste is een somptueus, krullerig paleis, het werd geopend kort na 1900. De stijl heet volgens de handboekjes beaux-arts en kopieert de Parijse modellen die destijds toonaangevend waren, ook, misschien vooral zelfs, bij de melomane flaminganten die, overigens geheel terecht, deze Vlaamse opera zo vurig wensten.

Wilden tientallen jaren later de vroede vaderen bewijzen dat tstad triomfantelijk de oude vormen en gedachten had weggeschopt? Wat er ook van zij, het resultaat is betreurenswaardig, deerniswekkend, zo niet lachwekkend, in mijn zwaar bevooroordeelde ogen de essentie van Antwerpen, al ken ik in mijn geliefde/gehate Brussel meer dan genoeg voorbeelden die naar ruwe schatting tien tot honderd keer erger zijn.

Maar daar gaat het mij niet om. Ik zag hoe op het voetstuk van die hoogmoedige witte toren reclameboodschappen horizontaal over een breed paneel schoven, aan de lopende band. De letters werden elektronisch aangestuurd, neem ik aan, maar dat gaat mijn ouderwetse verstand te boven.

Ouderwets, zeker, maar lezen kost me nog steeds geen moeite. Nu maar hopen dat daar nooit een einde aan zal komen in de al te korte jaren die mij op aarde nog toegemeten zijn. Tussen al dat geschuif door trof me één zin. Als de bliksem. Kort. Vier woorden, één getal. Bliksems flitsen, nu ja, bliksemsnel.

Het bevel luidt: Koop. Dit wil honderd procent zeggen, geef geld uit. Consumeer. Geen millimeter ruimte voor twijfel.

Ik las: KOOP 24 UUR PER DAG. Laat dat zinnetje eens diep tot u doordringen. Eerst het werkwoord: koop. Dat is een imperatief. Een gebiedende wijs. Een bevel dus.

O, ik besef best wel dat de ontwerpers wellicht bedoeld zullen hebben dat je de hele dag en ook nog ’s nachts kunt kopen. En het is me bekend dat de voorgaande zinssnede als reclameboodschap totaal onbruikbaar is, want veel te omslachtig en daarnaast nog eens een keer veel te veel plaats rovend.

De beste reclameboodschappen zijn gebald. Bondig. Lapidair. Drink dit. Eet dat. Zulke zaken. Maar toch. Het bedrijf en zijn reclamemakers zeggen niet dat je de inwendige mens moet versterken door een of ander verschrikkelijk ongezond drankje of snoepje in je lijf te gooien. Het bevel luidt: Koop. Dit wil honderd procent zeggen, geef geld uit. Consumeer. Geen millimeter ruimte voor twijfel.

Ten tweede dan: 24 uur per dag. Dit wil zeggen altijd, zonder enige uitzondering. Laat astronomen zeggen dat een aardedag niet echt helemaal vierentwintig uren duurt, zij hebben gelijk, uiteraard, maar van dat gelijk trekt de mensheid zich in het dagelijkse leven geen zier aan. Vierentwintig uur. Het volledige etmaal, van middernacht tot middernacht. Geen ontkomen aan.

Voeg nu één en twee samen, zoals de reclamezin het doet. Dan hebben we een bevel en  dat bevel geldt gedurende de volledige tijd van het menselijk leven. Dat zinnetje zegt dat wij niet alleen van ’s morgens tot ’s avonds, maar ook nog eens ’s nachts móéten consumeren.

Met andere woorden, dat ene reclamezinnetje bevat niet enkel een alomvattende boodschap. Door het eerste woord, een bevel, is dat ene reclamezinnetje totalitair. Maar dan, dubbelop, totaal totalitair. Gij móét en zúlt kopen, kopen, kopen, kopen, kopen, kopen, kopen, dag in dag uit, naadloos, van wieg tot graf, er is niets anders in dit ondermaanse dan kopen.

Of wiskundig opgeschreven: Leven = Kopen.

Blijkbaar hebben de filosofen, ook de grootste, van Plato en Aristoteles tot Marx of Derrida, zich eeuwen aan een stuk vergist. De mens is geen redelijk wezen, de mens is geen religieus wezen, de mens is geen denkend wezen, de mens is geen arbeidend wezen, de mens is een kopend wezen. De deconstructivisten die volhouden dat er geen absolute waarheid bestaat, vergissen zich. Er bestaat wel degelijk een absolute waarheid, één enkele, en die is wonderlijk eenvoudig: ALTIJD KOPEN.

Dictaturen kunnen ook zoetgevooisd zijn. Kunnen ons dagelijkse leven binnendringen en ons manipuleren zonder dat we het in de gaten hebben, laat staan dat we woedend de straat op zouden gaan om te protesteren.

Zelfs de gruwelijkste dictators van de twintigste eeuw, die met alle denkbare middelen probeerden te heersen over de intiemste uithoeken van het leven hunner onderworpenen hebben dat niet vermocht. Het dichtst in de buurt komt misschien de Ottomaanse administratie die dagelijks in alle delen van het onafzienbare rijk de dromen van de onderdanen verzamelde en optekende. Maar die ambtenarij bestaat alleen in de roman Het dromenpaleis van de grote Albanese schrijver Ismail Kadare. Hij overleed afgelopen zomer. Ik wil u dat boek en al zijn andere boeken ten zeerste aanbevelen. Maar het is fictie.

Koop 24 uur per dag is geen fictie. Ik kan de opwerping begrijpen dat het zinnetje, hoe reëel ook, niet meer is dan één zinnetje. Het zou baarlijke nonsens zijn te beweren dat we leven in een weerzinwekkende, wrede, gewelddadige dictatuur. Van dat soort regimes zijn er wereldwijd genoeg in voorraad. Maar niet hier.

Toch twee bedenkingen.

Eén. Ik heb er geen flauw idee van wat KI (Kunstmatige Intelligentie - ik weiger mee te miauwen met eejaaj) ooit allemaal zal kunnen doorlichten, naspeuren, controleren in ons aankoopgedrag. Maar dat KI onze naarste vermoedens ver achter zich zal laten, zouden we daar niet beter nu al van uitgaan, veiligheidshalve?

Twee. Zoals een bliksemflits in één seconde een voorheen in duisternis gehuld landschap helder zichtbaar maakt tot in de minuscuulste details, kan, dat denk ik toch, één enkel kort zinnetje de kern van ons hele gedrag, ja, van ons hele maatschappelijke bestel genadeloos blootleggen. Het woord consumptiemaatschappij hoorde ik al toen ik zestien jaar was, meer dan zestig jaar geleden dus.

Als leven identiek is met kopen, dan kun je de mens als volgt definiëren: Mens = Consument.

Dat zien we toch om ons heen. Gedragen burgers zich niet steeds meer als consumenten van de overheid? Gedragen ouders zich niet steeds meer als consumenten van het onderwijs? Gedragen patiënten zich niet steeds meer als consumenten van medische zorg?

Iedereen die vijf minuten nadenkt, kan genoeg voorbeelden vinden. Iedereen die tien minuten nadenkt, kan aan die drie vragen vele gelijksoortige vragen toevoegen.

Nu gaat deze vergelijking op: Consumptiemaatschappij = Maatschappij

Dictaturen kunnen ook zoetgevooisd zijn. Kunnen ons dagelijkse leven binnendringen en ons manipuleren zonder dat we het in de gaten hebben, laat staan dat we woedend de straat op zouden gaan om te protesteren. Integendeel. Veeleer zouden we in woede uitbarsten omdat we niet meer kunnen consumeren.

En dan zie ik dat ene zinnetje, 4 woorden plus 1 getal. Bruut bevel. Maar evenzeer: kern van ons hele leven. In deze tijd. Op deze plek. Formule van het allerheiligste in ons soort maatschappij. Al het andere is weggevallen. Weggeconsumeerd.