Ook de burger mag wetten negeren als dat nodig is om levens te redden
“‘Het recht op leven is absoluut, maar is geen excuus’
‘De avondklok ondemocratisch? Je hebt maar één absoluut recht, het recht op leven.’ Het citaat van Antwerps gouverneur Cathy Berx chargeert wat, vindt MO*columnist Bert Gabriëls. 'Ook de burger mag wetten omzeilen als dat nodig is om levens te redden. Mocht het een trend worden om 's nachts in Antwerpen de hond te gaan uitlaten: ik neem de volle verantwoordelijkheid.'
‘De avondklok ondemocratisch? Je hebt maar één absoluut recht, het recht op leven.’ De Antwerpse gouverneur Cathy Berx stond op de voorpagina van De Standaard dit weekend, met een citaat dat wat chargeert.
Het lijkt in die krantenkop alsof het recht op leven als excuus gebruikt wordt om andere rechten te beperken. Maar als je het interview leest, blijkt dat niet de boodschap.
Het citaat is op zich een korte samenvatting van een aantal mensenrechtenverdragen: voor de meeste grondrechten worden beperkingen toegestaan die nodig zijn in een democratische samenleving, behalve voor het recht op leven. Maar dat komt natuurlijk ook omdat het recht op leven zelf moeilijk “proportioneel” beperkt kan worden. Je kan niet tijdelijk of plaatselijk dood zijn.
Omdat het recht op leven (of op onze gezondheid) gebruikt werd als rechtvaardiging voor de avondklok, leek het natuurlijk wel alsof dit recht belangrijker is dan onze andere grondrechten.
We hebben de laatste tijd nog wat varianten van die uitspraak moeten horen. Het recht op religie is ondergeschikt aan het recht op gezondheid, het recht op privacy moet er voor wijken, en zelfs de hand van je doodzieke moeder vasthouden, kan er voor verboden worden. Is het dan niet het simpelst om gewoon te stellen dat het recht om niet besmet te worden op dit moment het enige recht is dat er echt toe doet?
Wetten omzeilen als dat nodig is
Ik ben me wel gaan afvragen wat er nu verkeerd is aan de uitspraak dat andere rechten moeten wijken voor de volksgezondheid. Dat het boertig, populistisch of fascistisch klinkt, is tegenwoordig misschien wel ruim voldoende om iemand te desavoueren, maar daarmee is nog altijd niet gezegd wat er mis mee is.
Misschien is het dit: om de avondklok in te stellen, is de bescherming van het recht op leven geen sluitend argument. Stel dat de overheid effectief haar eigen wetten opzij mag schuiven om het aantal besmettingen te doen dalen, dan geldt dat juridisch gezien ook voor de burger. Ook de burger zelf mag namelijk wetten negeren als dat nodig is om levens te redden.
Dat is een oud principe dat ook in de wetgeving is neergeschreven, als noodweer. Dan mag een burger de wet omzeilen als hij of zij de bedoeling heeft om het aantal besmettingen tegen te gaan. Als dus een burger ergens in Antwerpen met COVID-19 in quarantaine moet blijven, en ervoor kiest om zijn hond ’s nachts uit te laten, tussen 23.30 en 6.00 uur, omdat er dan niemand op straat is om te besmetten, dan doet die dat overduidelijk om het aantal besmettingen te doen dalen.
De enige redenen waarom onze grondrechten worden geschonden, zijn onmacht en onwil.
Waarom zou die man of vrouw dan een boete moeten krijgen? De avondklok is belangrijk, maar het recht op leven is uiteindelijk belangrijker. Het argument is dus even bruikbaar om die maatregel te negeren als om hem toe te passen.
Dit is natuurlijk geen argument om de avondklok aan te vechten. Het lijkt meer op een parabel, en ook een beetje op een oproep aan alle COVID-patiënten om in Antwerpen ’s nachts de hond te gaan uitlaten. Mocht het een trend worden, ik neem de volle verantwoordelijkheid.
Maar het hele idee dat het ene grondrecht het andere opzij kan schuiven, komt er op neer dat je geen enkele van die rechten echt erkent. Ze zijn bedoeld als één en ondeelbaar. En de enige redenen waarom ze worden geschonden, zijn in praktijk onmacht en onwil.
De avondklok is waarschijnlijk een geval van onmacht. De contactopsporing loopt op dit moment als een trein (maar dan eentje op een doorsnee stakingsdag) en er moest snel iets gebeuren. Ik word er zelf niet echt boos van. Maar ik zou het niettemin appreciëren als er een alternatief gezocht wordt dat wel in overeenstemming is met onze grondrechten.
Na de kritiek, de oplossingen
Om te bewijzen dat dat mogelijk is, sluit ik graag af met een voorbeeld van hoe het wel kan. Horeca Vlaanderen is er namelijk in geslaagd om samen met The Ministry of Privacy een invulling te geven aan de horecaregistratie die perfect in overeenstemming is met het recht op privacy.
Als de overheid een steek laat vallen, houdt niets ons tegen die gedienstig op te rapen.
Op 23 juli besliste de Nationale Veiligheidsraad dat een horecagelegenheid van al zijn bezoekers de contactgegevens moet opvragen en bijhouden. Een dag later werd bij Ministerieel Besluit bepaald dat er minstens een mailadres of telefoonnummer moest worden achtergelaten, om bij mogelijke aanwijzingen van besmetting achteraf iedereen te kunnen waarschuwen.
Die formulering was niet helemaal sluitend. Getuige daarvan waren de lijsten in sommige café’s waarop iedereen naam en nummer moest noteren, en dus ook naam en nummer van de andere klanten kon lezen.
Horeca Vlaanderen heeft daarop de mensen van Ministry of Privacy gecontacteerd, en ze hebben samen een formulier gemaakt dat de privacy niet schendt. Wie op café wil, kan zelf zijn formuliertje uitprinten, invullen en afgeven, zonder gegevens na te laten die hij of zij niet wil nalaten. Wie anoniem op café wil, kan een mailadres aanmaken met de naam CoronaPseudoniem en dat mailadres invullen. De enige vereiste is uiteraard dat dit adres echt is aangemaakt en dat de eventuele waarschuwingsmail ook bij de juiste persoon terechtkomt.
Het is een mooi voorbeeld van hoe je, los van de kritiek die je hebt, ook gewoon een oplossing kan vinden. Als de overheid een steek laat vallen, houdt niets ons tegen die gedienstig op te rapen.