“‘Maak plaats voor de Icarusgeneratie!’

public domain (CC0)

Enkele weken geleden was ik in Stellenbosch, Zuid-Afrika, in het Mont Fleur domein. Samen met een vijftiental andere deskundigen bogen we ons over artikels 43 en 44 van de International Health Regulations (IHR). Die IHR – in Nederland verwijst men naar “Internationale Gezondheidsregeling” – zijn bedoeld om landen beter te doen samenwerken om dringende grensoverschrijdende gezondheidsproblemen zoals regionale epidemieën en pandemieën aan te pakken.

Artikels 43 en 44 bevatten de zogenaamde “grote ruilen”: wat landen elkaar beloven in ruil voor oprechte samenwerking. Artikel 43 gaat over geoorloofde en niet-geoorloofde reacties wanneer elders in de wereld een epidemie uitbreekt – zoals verkeer van goederen niet meer hinderen dan nodig, mensen niet langer in isolatie plaatsen dan noodzakelijk, vliegtuigen al dan niet verbieden om te landen – in ruil voor het niet verstoppen van een epidemie. Artikel 44 gaat over de internationale technische en financiële samenwerking die nodig is opdat alle landen voorbereid zouden zijn op toekomstige epidemieën.

Struisvogel, lamme eend, Icarus of flamingo

Mont Fleur is niet zomaar een domein in Stellenbosch. Het is de plek waar de Mont Fleur Scenario Exercise plaatsvond, en waar het post-apartheid regime van Zuid-Afrika vorm kreeg. Nelson Mandela was al vrijgelaten, en dat daarmee ook het einde van de apartheid was ingezet, wist iedereen. Maar over welke bestuursvorm er dan in de plaats moest komen bestond nog geen eensgezindheid. Gedurende vier weekends, eind 1991 en begin 1992, werden een honderdtal scenario’s besproken en uiteindelijk herleid tot vier.

Ten eerste, de struisvogel optie: hopen dat het apartheidsregime toch kon worden voortgezet, en dat de spanningen wel zouden overwaaien.

Ten tweede, de lamme eend optie: het einde van apartheid afkondigen zonder grondige hervormingen door te voeren, wachtend tot de ene of andere consensus gevormd zou worden, dan hier en daar wat bijsturen.

Ten derde, de Icarus optie: algemeen stemrecht invoeren, waarna de voor de hand liggende winnaar van de verkiezingen – het African National Congress (ANC) – een verregaande herverdelingspolitiek zou uitvoeren.

Ten vierde, de flamingo optie: algemeen stemrecht invoeren, maar dan met bescherming van eigendomsrechten – in het bijzonder landeigendomsrechten, zelfs als die het gevolg waren van een onrechtvaardig verleden – en behoud van de markteconomie.

Aldus voorgesteld bleef er uiteraard maar één optie over: de flamingo optie.

Ziekte X

Wij waren niet in Mont Fleur om dezelfde scenario methode toe te passen. We hadden afgesproken om ons te houden aan de rechtswetenschappelijke methode: een eerlijke interpretatie van de IHR, volgens de richtlijnen van het Verdrag van Wenen inzake het Verdragenrecht. Toch spookten struisvogel, lamme eend, Icarus en flamingo door ons hoofd.

De armste landen van de wereld zijn nauwelijks beter voorbereid dan 15 jaar geleden om een nieuwe epidemie snel te herkennen en correct in te schatten, laat staan om er passend op te reageren.

Bijna 15 jaar na de laatste grondige revisie van de IHR – in 2005 was dat – blijft de uitvoering ervan mank lopen. We hebben sinds 2005 drie grote pandemieën of regionale epidemieën gehad: H1N1 griep (beter gekend als ‘varkensgriep’); Ebola, en Zika. Telkens bleek dat andere, niet rechtstreeks getroffen landen, draconische beschermingsmaatregelen invoerden, niet ingegeven door de wetenschap of de IHR, wel door de angsten van de eigen bevolking.[*] Als het erop aan komt neemt nationaal belang de overhand.

Ook van de internationale technische en financiële samenwerking die nodig is opdat alle landen voorbereid zouden zijn op toekomstige epidemieën, is weinig in huis gekomen. De armste landen van de wereld zijn nauwelijks beter voorbereid dan 15 jaar geleden om een nieuwe epidemie snel te herkennen en correct in te schatten, laat staan om er passend op te reageren.

Aan H1N1, Ebola en Zika zijn de inwoners van Europa ontsnapt, dus het valt allemaal wel mee? Tja, dat zou kunnen. Wat we zeker weten is, ten eerste, dat wanneer een ergere pandemie zich aan zal dienen een groot deel van de wereld niet in staat zal zijn er passend op te reageren, zodat die nog onbekende pandemie – de Wereldgezondheidsorganisatie spreekt over Ziekte X – lang kan blijven voorduren. En, ten tweede, dat de samenwerking tussen landen niet zal verlopen zoals voorgeschreven door de IHR.

Daarmee kunnen we dus ook vier richtingen uit: struisvogel (doen alsof we niet weten dat er een probleem is); lamme eend (wat rommelen in de marge, bijvoorbeeld een amendement aan de IHR uitwerken); Icarus (pleiten voor een nieuwe vorm van mondiaal bestuur); of flamingo (een politiek haalbare grote stap in de goede richting).

Zolang we blijven vasthouden aan de huidige vorm van mondiaal bestuur, kan ik geen oplossing bedenken.

Helaas, het is niet zo duidelijk wat de flamingo optie in dit geval zou kunnen zijn. Zolang we blijven vasthouden aan de huidige vorm van mondiaal bestuur – gebaseerd op nationale soevereiniteit, wat elke staat het recht geeft om niet in een samenwerkingsverdrag te stappen (of er weer uit te stappen), en de rijkere landen in praktijk ook de optie geeft om internationale verbintenissen straal te negeren – kan ik geen oplossing bedenken.

De Icarusgeneratie

Wanneer ik de Preliminary Draft of a World Constitution herlees, die werd geschreven door een handvol juristen van de Universiteit van Chicago in 1948 en die de oprichting van een mondiaal parlement inhield, kan ik alleen maar besluiten dat mijn generatie zich heeft laten verlammen door het flamingo syndroom. De bedenkers van die Preliminary Draft kregen toen ook de wind van voren – de Verenigde Naties waren pas opgericht, wat een dwaas idee om de nieuwe wereldorde als fundamenteel ondemocratisch af te voeren.

Mensen die geen schrik hebben om hun intellectuele vleugels te verbranden, zijn precies wat we nodig hebben.

Maar ze probeerden tenminste, en voor zover ik weet, werden er geen academische carrières door gebroken. Aan welke universiteit, aan welke faculteit, zou dit vandaag nog kunnen? Een academische loopbaan wordt bepaald door het aantal publicaties en onderzoeksopdrachten; dan blijf je beter met de voeten op de grond. Politiek realisme – de flamingo optie – heeft lamme eenden van ons gemaakt.

Maar ik leef op hoop. Van de klimaatjongeren wordt vaak gezegd dat ze naïef, utopisch en inconsequent zijn. Ik weet niet of dat klopt, maar ergens hoop ik het wel. Mensen die geen schrik hebben om hun intellectuele vleugels te verbranden, zijn precies wat we nodig hebben.

[*] Worsnop, C.Z., 2017. Domestic politics and the WHO’s International Health Regulations: Explaining the use of trade and travel barriers during disease outbreaks. The Review of International Organizations, 12(3), pp.365-395.