“‘Na de hysterie rond Deburkinasation: de wederopstanding van Rachida Lamrabet’

Michel De Cock

© Brecht Goris​

Herinnert u het zich nog? Lamrabet schreef een script waarin een vrouw het recht opeist een burka te dragen. De verfilming van dat scenario én een bijhorend interview in Knack een paar maanden later, leidden tot een mediastorm en uiteindelijk tot haar ontslag bij Unia, waar ze als juriste aan de slag was.

Lamrabet werd in de hijgerige schandpaalhysterie die volgde na het Knack-interview gelijkgesteld met haar personage. Soms lijkt het icoontje van twitter meer op een met drek besmeurde rioolrat dan op een onschuldig blauw vogeltje. Lamrabet was, voor wie haar framede en hysterie boven nuance verkoos, plots geen auteur meer, maar een of andere islamistische activiste op missie.

Soms lijkt het icoontje van twitter meer op een met drek besmeurde rioolrat dan op een onschuldig blauw vogeltje.

In al die heisa werd Rachida Lamrabet haar auteurschap ontnomen. Zo vergaten de critici dat ze een personage bedacht had, maar gingen ze ervan uit dat Lamrabet er alleen maar ideologisch mee kon samenvallen. Alsof het werk niet kon verwonderen en bevragen, maar alleen maar (om ideologische redenen) kon intimideren.

De gevolgen hadden grote impact op Lamrabets persoonlijk leven. Ze verloor haar job bij Unia, en de roman waaraan ze aan het werken was, moest even in de koelkast. Daarvoor eiste de hele hetze haar te veel op. In de nasleep volgde de memorabele avond Rachida Lamrabet spreekt in KVS. Het was een uitzonderlijk warme avond waarin tal van collega’s hun steun uitspraken. En daarna volgde haar essay, Zwijg, allochtoon! dat voorgesteld werd mét debat voor een bomvolle Antwerpse Roma.

Ik reisde met Rachida Lamrabet een paar maanden na de feiten naar Graz, waar het Goethe-instituut een meeting hield rond ‘het Privacy Project’ waarbinnen ook Deburkanisation was gecreëerd. Het bleek aan buitenlandse auteurs quasi onmogelijk uit te leggen wat voor bom het had teweeggebracht. Ook recent, in Catalonië, zag ik zorgwekkende parallellen tussen sommige gevallen van censuur én wat Rachida Lamrabet overkwam.

Het waren moeilijke, maar tegelijk ook warme en intense dagen. Ik herinner me dat we bij de rivier stonden in Graz en dat ik de hoop uitsprak dat ze ooit, later, blij zou zijn met wat er gebeurd was. Al was het maar omdat het haar prozawerk ten goede zou komen. Ik weet niet zeker of ze me geloofde. Ik weet niet eens of ik dat zelf wel deed.

En kijk. Het is nu een beetje later. En met haar nieuwe roman heeft Lamrabet de bladzijde én de woelige periode uit haar leven – zo lijkt het – voorgoed omgeslagen. Vormelijk én inhoudelijk lijkt Vertel het iemand nauwelijks verder af te kunnen staan van Deburkanisation en het bijhorende Zwijg, allochtoon!.

Op de boekvoorstelling werd Lamrabet geïnterviewd door auteur en psychologe Birsen Taspinar. Lamrabet merkte op dat we vandaag overdreven bezig zijn met identiteit. ‘Alsof de wereld een binaire plek is. Je moet je ergens toe bekennen, terwijl identiteit,’ aldus Lamrabet, ‘een dynamisch iets is. Iets wat je niet ‘hebt’, maar verwerft.’

Mensen definiëren hun identiteit almaar enger. Dat is zorgwekkend. Terwijl we in werkelijkheid allemaal een gelaagde identiteit hebben, vol tegenstrijdigheden.

Haar visie lijkt aan te sluiten bij die van Salman Rushdie. ‘Identiteit is overal. Voor sommigen heeft het met religie te maken, in Amerika heeft het met gender en ras te maken, en zelfs vandaag, onder Trump, met: ‘Wat betekent het om Amerikaan te zijn?’ Wat is het Amerika dat hij weer groot wil maken? Mensen definiëren hun identiteit almaar enger. Dat is zorgwekkend. Terwijl we in werkelijkheid allemaal een gelaagde identiteit hebben, vol tegenstrijdigheden. Precies dat maakt ons rijke, interessante mensen. Dat maakt ons vele dingen en niet één. Iedereen die boeken leest, weet dat. ‘

In Vertel het iemand doet Lamrabet het verhaal – spoileralert – van een Frans-Marokkaanse jongen uit het begin van de vorige eeuw die, om zijn hachje te redden in Marokko, naar Europa en de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog trekt. In de Noord-Franse hel houdt hij een dabgoek bij. Schrijven en vertellen zijn belangrijke thema’s in Lamrabets roman. Net als de prijs die sommigen ervoor betalen.

Vertel het iemand zoemt in op een stuk geschiedenis dat we te weinig kennen en al te vaak vergeten. Alleen al daarom is het een belangrijk boek. De Eerste Wereldoorlog wordt veel herinnerd en er wordt vaak over gepraat, maar hoe vaak hebben we het over al die vergeten Tunesische, Algerijnse, Marokkaanse en Senegalese soldaten die als kanonnenvlees door het Europese leger werden ingeschakeld? Die rijen dik als eersten de loopgraven uitgejaagd werden om te sterven ver van huis, in een oorlog die niet eens de hunne was?

Soms is het goed boeken te schrijven die gedrenkt zijn in het heden. Net zo goed en slim is het in proza te vatten wat de geschiedenis ons leert en wat ondergesneeuwd raakte door de tijd. Dat doet Lamrabet in Vertel het iemand…

Lamrabet beschrijft het lot van de jonge soldaten – de vernederingen en het racisme dat ze te verduren kregen — met grote poëzie en verbeeldingskracht. In het zwierige, elegante en muzikale proza dat ze zo goed beheerst en dat haar een volstrekt unieke stem geeft in de Vlaamse letteren.

Het boek kan qua vorm niet verder afliggen van Zwijg, allochtoon! Lyrisch proza versus een kurkdroog essay. Een historische roman in naam van een Marokaanse-Franse jongen versus een essay met provocerende titel gebaseerd op persoonlijke ervaringen. Zelfs de titels lijken elkaars tegengestelde. Zwijg, allochtoon! versus Vertel het iemand.

Net als in “Deburkanisation” leent Lamrabet haar stem aan een personage van wie de stem dreigt gesmoord te worden of ongehoord te blijven.

Toch zijn er, voor wie goed leest, ook belangrijke linken. Net als in Deburkanisation leent Lamrabet haar stem aan een personage van wie de stem dreigt gesmoord te worden of ongehoord te blijven. Het hoofdpersonage uit Vertel het iemand, die de hel van het oorlogsfront meemaakt, besluit zijn ervaringen op te schrijven. Hij beseft dat enkel de geschiedenis neerschrijven kan redden wie na hem komt. Het is ongetwijfeld ook de reden ook waarom Lamrabet dit boek schrijft.

Maar wie schrijft, doet dat niet vrijblijvend. En is ook niet ‘vrij’ van gevaar. Het is iets wat je – zie alweer Deburkanisation - niet aan de auteur moet uitleggen. Want ook het hoofdpersonage uit Lamrabets oorlogsverhaal – naamloos zoals die duizenden en duizenden anderen — betaalt een grote prijs voor zijn moed.

Toevallige gelijkenissen? De auteur die ondanks zichzelf met haar fictie versmelt, of sluw beredeneerd? Moeilijk te zeggen, en overigens onbelangrijk. Het geeft de laatste bladzijden uit de roman wel een extra dimensie.

De jongen in Vertel het iemand wordt uiteindelijk beschuldigd van hoogverraad. Hem wacht het vuurpeloton. Tenzij hij zijn schriftje, en met dat schriftje zijn verhaal, nog ongeschonden de wereld in krijgt.

Over WO I is veel verteld en veel geschreven. Dit vergeten hoofdstuk las ik nog niet. Rachida Lamrabet heeft een enig mooi anti-oorlogsboek geschreven. Het hoort gelezen te worden door jong en minder jong. Het hoort zonder meer thuis op leeslijsten van het secundair onderwijs, hogescholen en universiteiten. Het hoort nog meer thuis in uw boekenkast.