“‘​Europa beschermt u tegen de mondialisering’

Naar het voorbeeld van de Amerikaanse President blikt de voorzitter van de Europese Commissie sinds 2010 jaarlijks terug op het voorbije politieke jaar en zet hij zijn plannen uit voor het komende. Het is één van de belangrijkste momenten op de Europese politieke kalender. Deze speech kan ons veel leren over de weg die de Commissie wil inslaan na opnieuw een moeilijk jaar voor de EU, dat gekenmerkt werd door de vluchtelingenopvangcrisis en de Brexit.

Dieptepunt

Vorig jaar hield Juncker zijn #SOTEU na wat een dieptepunt in de geschiedenis van de Europese integratie leek. Het eerste semester van 2015 werd beheerst door hevig conflict tussen de Griekse Syriza-regering en de rest van de eurozone. Dreigementen, wederzijdse beschuldigingen, geweigerde handdrukken en het manipuleren van eigen en andermans bevolking domineerden het Europese nieuws. ‘Achterbaks, liegen, bedriegen, belazeren en bedonderen’, zou je het ook kunnen noemen.

Tijdens de zomer werd de eurocrisis al snel overschaduwd door een nieuwe uitdaging, die in zekere zin ook in Griekenland begon. Maand na maand kwamen meer vluchtelingen via het land Europa binnen en veroorzaakten een opvangcrisis langs de zogenaamde Balkan-route.

Van solidariteit naar angst en verdeeldheid

In eerste instantie leken medelijden en solidariteit het te halen van angst. Over heel Europa vielen op 3 september tranen over koffiekoeken bij het aanschouwen van de foto van de op een Turks strand aangespoelde Aylan Kurdi. In het station van München onthaalden inwoners vluchtelingen op applaus en pretzels. In de rest van Duitsland werden in voetbalstadions spandoeken voor een keer niet gebruikt om de tegenstander angst in te boezemen maar om de asielzoekers welkom te heten. In eigen land werden overal inzamelacties voor het vluchtelingenkamp in Calais opgezet, in die mate dat er een tijdelijke stop moest worden ingelast omdat NGO’s niet alle geleverde spullen konden verwerken. Merkel had die welkomstsfeer samengevat in de ondertussen beruchte uitspraak ‘wir schaffen das’.

Net als Merkel moet Juncker hebben gedacht dat de vluchtelingencrisis een kans bood om het negatieve beeld dat de EU eerder dat jaar over zichzelf had afgeroepen, uit te wissen. En om in één beweging de Europese Commissie weer op de kaart te zetten als een proactieve politieke speler in de Europese besluitvorming, één van de belangrijkste doelstellingen van Juncker. Hij begon zijn speech, en besteedde het grootste deel ervan, dan ook aan de vluchtelingenproblematiek.

Merkel werd over gans Europa een favoriete zondebok voor het door sommigen gretig opgepookte onveiligheidsgevoel.

Met de nogal melige, veel herhaalde oneliner ‘we need more Europe in this Union, we need more Union in this Europe’ riep Juncker op tot meer eenheid en solidariteit in de EU, in de eerste plaats ten opzichte van de vluchtelingenuitdaging. De Lidstaten werden ook onmiddellijk verzocht dit waar te maken via het verplicht hervestigen van 120.000 vluchtelingen die in Griekenland en Italië waren gestrand.

Het bleek een verkeerde gok. In plaats van de scheur doorheen Europa die was blootgelegd door de eurocrisis te verbergen onder een sluier van solidariteit in de vluchtelingencrisis, legde deze een andere en misschien nog ernstigere breuklijn bloot. Eerst waren het nog voornamelijk Oost-Europese politici die zich niet inschreven in de solidariteitsagenda, maar toen kwam dertien november en smolt het begrip voor asielzoekers als sneeuw voor de zon. Merkel werd over gans Europa een favoriete zondebok voor het door sommigen gretig opgepookte onveiligheidsgevoel.

Net als met het eerdere, vrijwillige engagement om 40.000 vluchtelingen te herlokaliseren kwam van de verplichte hervestiging niets in huis (om correct te zijn: 3% van de afgesproken 160.000 vluchtelingen zijn hervestigd). Uiteindelijk zag de EU zich genoodzaakt een onwelriekende deal te sluiten met Turkije die er in de eerste plaats op gericht is vluchtelingen buiten onze grenzen te houden.

Exit van VK, niet van de crisis

Niet veel beter is het gelopen met het thema dat door de gebeurtenissen in de weken en dagen voor de speech naar de tweede plaats ervan was verwezen: de eurocrisis. Het voorbije jaar is niet echt vooruitgang geboekt in het aanpakken van de structurele problemen van de eurozone (zoals door middel van een gemeenschappelijke depositogarantie of een Europese werkloosheidsverzekering). De Europese economie is nog steeds zeer afhankelijk van het onconventionele beleid van de ECB en met Italië, Portugal en Spanje liggen verse problemen op de loer.

Om maar te zwijgen over het derde bedrijf van Juncker’s vorige SotU: Brexit. De Commissievoorzitter benadrukte dat het Verenigd Koninkrijk sterker is in de Unie en de EU sterker met het Verenigd Koninkrijk, en dat hij er bijgevolg alles aan zou doen om een Brexit te voorkomen. Tevergeefs, zoals we weten.

Nieuw elan? EU als schild tegen globalisering

De vraag is dan ook of Juncker vandaag na deze mislukkingen met dezelfde mix van pathos en strijdvaardigheid zal speechen als een jaar geleden. Ik gok minder van het eerste maar niet van het tweede. Het lijkt er namelijk op dat de Europese Commissie net op tijd voor de #SOTEU van dit jaar haar elan heeft teruggevonden.

Het lijkt er op dat de Europese Commissie net op tijd voor de #SOTEU van dit jaar haar elan heeft teruggevonden.

Dat is voor een groot stuk te danken aan Margrethe Vestager, de Deense Commissaris voor Concurrentiebeleid. De beslissing van twee weken geleden om Apple 13 miljard euro aan belastingvoordelen te laten terugbetalen aan de Ierse overheid zou wel eens een keerpunt kunnen zijn voor deze Commissie.

Deze en gelijkaardige beslissingen geven de Commissie de kans de meerwaarde van de EU in de verf te zetten op een manier die in lijn is met haar historische rol én met de gemoedstoestand van deze tijd. Paradoxaal genoeg kan Juncker inspelen op de heersende aandacht voor de verliezers van economische integratie door uit te leggen hoe de EU nodig is om die verliezers te beschermen tegen de chantage van multinationals waaraan leiders van kleine staten niet kunnen weerstaan.

Het is voor politici in Ierland en elders moeilijk uit te leggen waarom zij tegen een billijke beslissing zijn die geld in het laatje brengt dat naar de noden van rest van de bevolking kan, en al zeker wanneer het argument ‘risico van delokalisatie naar elders in de EU’ (waar mag verwacht worden dat de Commissie even streng zal optreden) verdwijnt. Door het einde van achterpoortjes aan te kondigen, kan de beslissing over Apple ook een verdere harmonisering van belastingen in de EU bespoedigen, noodzakelijk voor eerlijkere fiscaliteit.

Mocht ik speechschrijver of adviseur van Juncker zijn, ik zou hem dan ook aanraden emotionele oproepen tot solidariteit en eenheid (en flauwe oneliners) achterwege te laten. Maar om in de plaats in te spelen op een vandaag populair thema door uit te leggen hoe de EU kan helpen de burgers te beschermen tegen de negatieve aspecten van globalisering, zoals door achterpoortjes te sluiten die fiscale en sociale dumping mogelijk maken. Pas wanneer de Unie er in slaagt om burgers te overtuigen van die meerwaarde, lijkt het mogelijk om ook het moeilijkere verhaal aan de vrouw te brengen over hoe solidariteit in het verzekeren tegen economische schokken en in de opvang van asielzoekers geen abstracte plicht is, maar ook in ons aller belang.

Maar ik ben natuurlijk maar een MO*-columnist. Straks weten we wat de echte adviseurs Juncker hebben aangeraden.