“‘Waarom ik als econoom niet aan pensioensparen doe maar patatten plant’

Alma Karsymbek / Pixabay (CC0)

Heeft het nog zin om aan pensioensparen te doen nu onze koopkracht en spaarcenten door prijsstijgingen bijna even snel verdampen als onze waterreserves?, vraagt MO*Ontwikkelaar Jonas Van der Slycken zich af. Zouden we niet gebaat zijn met meer collectieve zekerheden en minder individualisering als antwoord op maatschappelijke uitdagingen? Misschien hebben we nu meer dan ooit net nood aan verbindende hoop in plaats van gratuit beleggingsadvies?

Als econoom overvallen familie en vrienden mij soms met existentiële vragen zoals ‘wat doe ik best met mijn geld?’ en ‘hoe kan ik mijn financiële toekomst en deze van mijn (klein)kinderen veiligstellen?’. Om deze vragen te beantwoorden, gaan we best terug naar de wortels van het woord economie.

Welke economie, voor wie en voor wat?

Aristoteles maakte een onderscheid tussen oikonomia (waarvan economie is afgeleid) en chrematistikè.

Oikonomia is huishoudkunde: het besturen of beheren van het huishouden, en probeert om de gebruikswaarde voor al haar leden te verhogen over de lange termijn. Dit huishouden kan een gezin zijn, maar kan ook slaan op alle wereldburgers. Chrematistikè, daarentegen, houdt verband met rijkdom- en eigendomsmanipulatie om de ruilwaarde voor de eigenaar te maximaliseren op korte termijn.

Met deze opsplitsing wist Aristoteles toen al de kiemen van de onverzadigbare en destructieve oppotdrang van het kapitalisme te vatten.

Om de overstap te maken naar een echte oikonomie, gegrond in de biofysische realiteit, zijn we gebaat met de vijf grondbeginselen die de Chileense econoom Manfred Max-Neef vooropstelt:

1. De economie is er om mensen te dienen en niet andersom.

2. Ontwikkeling heeft betrekking op mensen, niet op objecten.

3. Groei is niet hetzelfde als ontwikkeling en ontwikkeling heeft niet noodzakelijk groei nodig. Groei gaat om kwantitatieve accumulatie en kent limieten, terwijl ontwikkeling kan doorgaan omdat het verband houdt met het ontluiken van creatieve mogelijkheden.

4. Geen enkele economie bestaat zonder ecosysteem(diensten).

5. De economie is een subsysteem van een groter, eindig systeem, de biosfeer, waardoor permanente groei onmogelijk is.

Max-Neef koppelt hieraan een fundamenteel waardeprincipe: onder een nieuwe economie komen economische belangen onder geen beding boven respect voor het leven te staan. Hierbij gaat het om al het leven, wat omvattender is dan enkel menselijke wezens.

De huidige economie staat mijlenver van elk van deze kiemen. Mogelijk is de slinger wat ver doorgeschoten naar hogere financiële sferen, waardoor de levensondersteunende economie die zorgt voor mens en planeet in de verdrukking kwam.

We putten de planeet al decennialang uit, net zoals we onszelf uitputten. We koloniseren anderen en hun leefomgeving om onze grondstoffenhonger vruchteloos te proberen stillen. Net zoals we ook de toekomst koloniseren door te doen alsof de toekomst een niemandsland is, waarin niemand woont, en we dus gerust kunnen vervuilen.

Zorgen voor morgen

We zijn nochtans bezorgd om onze toekomst en die van onze kleinkinderen. Toen ik dit voorjaar ontslag nam om een burn-out te vermijden, was mijn grootvaders hoofdbekommernis: ‘Hoe zit het met je pensioen?’

Dat pensioen is niet zo denderend. Het zal van mijn wettelijk pensioen afhangen, aangezien ik geen aanvullend werkgeverspensioen heb en ook niet aan pensioensparen doe. Daarover later meer.

Mijn pensioenopbouw is tot dusver eerder pover, doordat mijn studies Economie een hele zoektocht waren naar een oikonomie. Hierdoor hielden ze mij geen vier maar zes jaar bezig. Daarbovenop las ik nu een onproductief sabbatjaar in om uit te rusten.

Ik hoop dat mijn opa begrijpt dat mijn pensioengeld de minste van mijn zorgen is. In 2050 zal ik, bij leven en welzijn, de pensioengerechtigde leeftijd van 67 nog niet bereikt hebben. Dit zou pas in 2058 gebeuren. De ongelijkheids- en ecologische crisis baren mij net iets grotere zorgen.

Zouden we dit geld niet beter toekennen aan wie het echt nodig heeft en op het einde van de maand niets overhoudt?

Zo concludeert een studie dat de recorddroogte die Syrië teisterde van 2007 tot 2010 waarschijnlijk het gevolg was van de klimaatverandering en medeoorzaak was van de oorlog. Dit conflict resulteerde in miljoenen landverhuizers en de uitbouw van een ontmenselijkend Fort Europa: een niet-solidaire en niet-herverdelende vesting, met geen langere tafel maar hogere muren. Tegen 2050 zal de klimaatcrisis zich bij het geplande beleid nog meer laten voelen.

Ook Belgen beschouwen het klimaat als het grootste mondiale probleem, over alle leeftijden heen. Maar liefst 82% van de Belgen en 75% van de Europeanen vinden dan ook dat de overheid niet genoeg doet om de klimaatcrisis te bezweren.

Nu de klimaatcrisis aan de deur klopt, is het hopelijk duidelijk dat de pensioenkwestie niet langer enkel om een figuurlijk appeltje voor de dorst gaat, maar dat we dit appeltje ook steeds meer letterlijk moeten opvatten. Letterlijk in de zin dat we de losgeslagen financiële economie loslaten en inbedden in de levensondersteunende biosfeer, waarvan de economie slechts een onderdeel is.

Pensioenspaar-staken

Waarom doe ik niet aan pensioensparen? Ik heb verschillende redenen om te “pensioenspaarstaken”.

Een eerste argument is van financiële aard, namelijk het belastingvoordeel dat we als overheid toekennen aan de 3,5 miljoen pensioensparende Belgen. Wie per jaar 990 euro opzij zet, doet een voordeel van 297 euro. Bij een totale jaarlijkse storting van 1270 euro, gaat het om een belastingbesparing van 317,50 euro. (Waarschuwing: dit was geen beleggingsadvies.)

Tussen 2010 en 2016 gingen er zo jaarlijks meer dan 500 miljoen euro aan inkomsten verloren voor de overheid, zo blijkt uit een studie uitgevoerd bij de FOD Financiën in 2020. (Meer recente cijfers waren hierover niet voorhanden.)

Zouden we dit budget niet beter anders investeren, zoals in kwalitatief, gratis openbaar vervoer? Of, nog belangrijker: zouden we dit geld niet beter toekennen aan wie het echt nodig heeft en op het einde van de maand niets overhoudt?

Ten tweede bepleit ik een leefbaar wettelijk pensioen dat voldoende is voor iedereen om in hun levensonderhoud te voorzien. Ik sta achter solidaire voorstellen in plaats van individualiserende initiatieven die desolidariserend werken. Want de uitbouw van de bijkomende pensioenpijlers kan voor neoliberale besparingspartijen een slinks excuus zijn om te snoeien in de wettelijke pensioenen.

Pensioenspaarstaken kan een aanleiding zijn om het financieel systeem en politici onder druk te zetten en zo een meer democratisch, rechtvaardig en duurzaam geldsysteem neer te poten.

Ten derde: maakt pensioensparen van ons geen huis-tuin-en-keukenkapitalisten? Maken we onszelf zo niet afhankelijk van een systeem dat zelfs tijdens zijn normale werking nauwelijks voor mens en natuur weet te zorgen, waardoor we haar uitbuiting willens nillens verduurzamen naar de toekomst?

In plaats van de overmatige dorst naar steeds meer tevergeefs trachten te lessen, kies ik ervoor om deze te kanaliseren. Mezelf begrenzen is een betere strategie om solidair te zijn en zo beter middelen met anderen te delen, om minder zwaar te wegen op hele ecosystemen en om goed te leven.

Gebrainwasht als ik was tijdens mijn eerste studentenjaren, dacht ik dat je als kapitalist het verschil kon maken door een kapitaaltje te vergaren. Vandaag voel ik meer voor een systeemverandering.

Intuïtief voelt het niet goed om iets in stand te houden waarin ik mij niet kan vinden of waaraan ik mijn tijd en energie niet wil verspillen, aangezien ik graag nu al genoeg tijd heb om goed te leven, en niet alleen later.

Ten vierde: klimaatstakende jongeren zetten burgerlijke ongehoorzaamheid massaal op de kaart. Maar hoe zit het met de ongehoorzaamheid van volwassenen? Als we rekening houden met de staat van het klimaat en de zachtjes verwelkende veerkracht van het Amazonewoud, mag dit ondertussen niet al wat meer zijn?!

Ten slotte: kan pensioenspaarstaken een aanleiding zijn om het financieel systeem en politici onder druk te zetten? En zo een meer democratisch, rechtvaardig en duurzaam geldsysteem neer te poten.

Op pad met actieve hoop

Ondanks deze motivering kan mijn pensioenspaarstaken onbezonnen overkomen. Ik zit met hetzelfde gevoel wanneer ik zie hoe het bestaande beleid de benodigde sociaal-ecologische transformatie van de economie kortzichtig vormgeeft.

Laat ons niet wachten op politici om het belastingvoordeel op pensioensparen in 2023 af te schaffen. Laat ons alvast beginnen met het droogleggen van de dominante financieel-economische hoofdstroom. De maat is vol.

Wat mij vandaag hoop geeft, is actief bijdragen aan de veranderingen die ik graag gerealiseerd wil zien in de wereld. Hiervoor zorg ik via activisme, het planten van zaadjes met radicale ideeën (die de wortels van het probleem aanpakken en niet doormodderen in de marge van het bestaande), het steunen van de coöperatieve en solidaire economie (met energie- en wooncoöperaties en deel- en repareersystemen), het planten van een voedselbos, enzovoort.

Vandaar dat ik liever solidair op straat kom voor onze gezamenlijke toekomst en patatten plant, dan mij vanuit mijn luie zetel blind te staren op een schermpje dat de grillen van de beurs weergeeft. Gelukkig is het sowieso zingevend en verbindend om samen met anderen de alternatieve, ondergrondse stroom van de meer gegronde, echte economie elke dag weer meer zichtbaar te maken.

En de boer? Hij ploegde voort.