“‘Werken aan een leven zonder groei’

Matías Callone / Flickr (CC BY-NC-SA 2.0)

Het Griekse eiland Ikaria is voor econoom Jonas Van der Slycken een hartverwarmende inspiratiebron. Het is een plek waar het idee dat méér beter is en dat tijd geld is, nooit vaste voet aan de grond kreeg. Ikaria toont hem dat een leven zonder focus op de groei-economie mogelijk is.

Ikaria is een bijzondere plek waar de dominante ontwikkelingsgedachtes dat méér beter is en dat tijd geld is, geen vaste voet aan de grond kregen. Ikaria is een 'Blauwe Zone': een leefomgeving waarvan de bewoners veel vaker dan normaal de gezegende leeftijd van 90 en meer bereiken. Wat kunnen wij leren van deze levenskunstenaars om de kloktijd te temmen en onze leef-tijd te doen toenemen?

Van de mythische roots van Ikaria…

Ikaria is een van de vele eilanden in de Egeïsche of Icarische Zee tussen Griekenland en Turkije met een tienduizendtal permanente residenten. Zoals de laatste benaming doet vermoeden, is er een link met de mythe van Icarus’ vlucht uit Kreta.

Om te ontsnappen uit het labyrint bij de Kretenzische koning Minos, zo gaat de mythe, maakte Daedalus gigantische vleugels van veren en was voor zichzelf en zijn zoon, Icarus. De jongeling sloeg het advies zijn vader in de wind. Icarus vloog te dicht bij de zon, waardoor de was smolt en hij in zee belandde en aanspoelde op het eiland dat later naar hem werd vernoemd.

Deze mythe waarschuwde de oude Grieken voor hybris tegenover de goden, hoogmoed, want die komt immers voor de val. Deze symbolische mythe vindt vandaag weerklank in de Ikariaanse levensingesteldheid: een eenvoudig en stressvrij leven, vol matigheid en met meer dan genoeg om goed te leven.

… naar een Blauwe Zone vandaag

Ikaria is net zoals Sardinië (Italië), Okinawa (Japan), Nicoya (Costa Rica) en Loma Linda (Californië) een Blauwe Zone: een plek met een levensstijl waar mensen langer leven dan normaal. Ikarianen leven gemiddeld tien jaar langer en in een betere gezondheid dan andere Europeanen.

Wat zijn de geheime ingrediënten voor een lang leven? Een mediterraan dieet met veel groenten en fruit, olijfolie en meer vis dan vlees. Voldoende geesteloze beweging zoals tuinieren en wandelen. Dutjes doen, occasioneel vasten en uiteraard ook verbinding door sociale relaties met familie en vrienden te prioriteren.

Enkele levenslessen

Dankzij een fortuinlijke speling van het lot had ik het privilege om even op dit eiland van geitenmelk en honing te vertoeven. Ik kwam in allerijl aanvliegen om nog te kunnen deelnemen aan de retraite ‘schrijven naar bewustzijn’ onder de blokkadebrekende en in beweging brengende begeleiding van de Vlaamse schrijf- en meditatiecoach Joey Brown.

Mijn economische just-in-time-principe bleek gedateerd wegens incompatibiliteit met de couleur locale.

(Na ongeveer tien jaar niet meer gevlogen te hebben, dacht ik overigens niet ooit nog te zullen vliegen… Maar de nood aan verbindend bewustzijnswerk tijdens mijn sabbatjaar was groter dan mijn voornemen om met lichte en gezwinde tred door het leven te gaan. Sorry, klimaatpolitie!)

Wat ik meeneem na een maand op Ikaria is een verrijkt perspectief waarmee we anders naar tijd en prioriteiten, cultuur en ontwikkeling kunnen kijken.

Tem de tijd…

De eerste vuistregel in de reisgids stelt onomwonden: doe uw uurwerk uit en begraaf uw stress in het zand.

Zo werd het geduld van een wijze Amerikaanse dame, die al een ruim decennium op het eiland woont, serieus op de proef gesteld. Ze moest maar liefst 13 maanden wachten vooraleer de schrijnwerker een herstelling kwam uitvoeren. Hij wist deze vertraging te relativeren: ‘Weet je hoe oud de aarde is? Dertien maanden zijn niets!’

Ikaria’s klok heeft enkel een punt aangezien de wijzers ontbreken.

Zelf dacht ik ook even een bloedafname in te plannen om mijn gestabiliseerde schildklierproblemen op te volgen in het ziekenhuis hier. Binnen drie weken mocht ik terugkomen. Mijn economische _just-in-time_principe bleek gedateerd wegens incompatibiliteit met de couleur locale. Net zoals een West-Vlaamse retraitekompaan er even aan moest wennen dat eten à la carte hier vooral betekent: eten wat volgens de seizoenen voorradig is.

Souvenirs helpen toeristen er ook thuis aan te herinneren dat Ikaria in een andere tijdzone leeft. Daar waar Athene, Tokyo en New York volgens welafgebakende kloktijd leven, heeft Ikaria’s klok enkel een punt aangezien de wijzers ontbreken. Identiek aan het bekende Afrikaanse gezegde lijken Ikarianen zo ludiek duidelijk te maken: jullie westerlingen hebben het uurwerk, wij hebben de tijd.

…want er zijn genoeg andere prioriteiten

Ikarianen beleven het leven vanuit een andere tijdsdimensie doordat ze in het nu of het huidige moment leven. Ze zijn niet in de ban van de tijd maar geven prioriteit aan verbondenheid, een goed gesprek en zorgen voor elkaar. Ouderen wegstoppen in een rusthuis vinden ze maar een rariteit. Ook nieuwkomers in België zoals een goede kameraad uit Syrië vinden dit gegeven bijzonder bevreemdend.

Men weet hier werk te relativeren. Werk is uiteindelijk maar werk.

Verder weten Ikarianen hun tradities te eren: de talrijke panigiri’s of parochiefeesten brengen jong en oud, zowel geboren en getogen als aangespoelde Ikarianen op de been.

Ikarianen worden niet geleefd, maar leven aan een trager – en mogelijk meer gepast – tempo. ‘Traag, traag’ of ‘ziga-ziga’ zoals ze hier zeggen. Dat de schrijnwerker zo lang op zich liet wachten, is een extreem voorbeeld. Maar over het algemeen kan je aannemen dat Ikarianen niet gepreoccupeerd zijn door hun werk.

Ikarianen weten hun tradities te eren: de talrijke panigiri’s of parochiefeesten brengen jong en oud, zowel geboren en getogen als aangespoelde Ikarianen op de been.

Vasiliki Theodoridou / Flickr (CC BY 2.0)

Daar waar in het Westen werk in belangrijke mate mensen hun identiteit bepaalt, weet men hier werk te relativeren. Werk is uiteindelijk maar werk. In plaats van ‘tijd is geld’ als prestatiementaliteit te cultiveren, valt hun motto volgens mij eerder samen te vatten als volgt: waarom zou je vandaag afwerken wat je morgen of later ook nog kan doen, als het broodnodige al gedaan is?

In plaats van een competitieve schaarstecultuur, waar er nooit genoeg is, beleven Ikarianen een genoeg-cultuur.

Dankzij de afgelegen geografische ligging en haar historische ontwikkeling vonden onderlinge concurrentie en wedijver geen vruchtbare grond op Ikaria. In plaats van een competitieve schaarstecultuur, waar er nooit genoeg is, beleven Ikarianen een genoeg-cultuur. Je zal ze niet snel zien uitpakken met chique kledij, wagens en huizen, aangezien ze ‘niet onderdoen voor je buren’ niet cultiveren. Het lijkt een goed recept te zijn om zonder al te veel druk of stress te leven.

Toch moeten we ook oppassen om het authentieke eilandleven niet te romantiseren. Net zoals in heel Griekenland sloeg de financiële crisis van 2008 en 2009 genadeloos hard toe. De crisis en vooral de daarop volgende draconische besparingsmaatregelen waren een ware Griekse tragedie. Zo richtten vrouwen een coöperatie op om samen toch enigszins in hun levensonderhoud te kunnen voorzien.

Ook de gestegen brandstoffenprijzen laten zich hier vandaag harder voelen. De Griekse lonen zijn niet alleen beduidend lager, maar de literprijs voor diesel en benzine, die rond de tweeëneenhalve euro ligt, is hoger dan bij ons.

Voorbij ontwikkeling en ontgroei

Recent onderzoek onder leiding van de Griekse ecologische topeconoom Giorgos Kallis zag in Ikaria een bestaand ontgroeivoorbeeld. Het is ontgroei avant la lettre, aangezien ontgroei reageert op het gangbare groeicentrisme. Deze internationale en sociale beweging wil onze maatschappelijke prioriteiten herijken in de richting van sociale rechtvaardigheid en menselijk en planetair welzijn, om zo eenvoudigweg gemoedelijk te kunnen samenleven.

Deze vorm van joie de vivre was allang ingeburgerd op Ikaria nog voor de term ontgroei het levenslicht zag, omdat de groeigedachte de eilandcultuur niet wist te koloniseren.

Vanuit gangbare ontwikkelingsdenkbeelden zou men Ikaria gemakkelijk kunnen bestempelen als “niet volledig ontwikkeld” omdat er nog een pak “ontwikkelingspotentieel” is. Toch kunnen we maar beter deze ontwikkelingsbril afzetten en vervangen door een zelfbegrenzingsbril om de unieke eilandmentaliteit te begrijpen.

Het wilde westen is minder bereikbaar omdat een hoofdweg na een landverschuiving nog steeds onberijdbaar is. De bewoners hoor je niet klagen over de toegenomen reistijd. Ze hebben er geen haast bij om het westen volledig te verbinden. Mogelijk kunnen de captains of industry en de politieke cowboys die de ring van Antwerpen koste wat het kost en ongeacht de nevenschade willen ontsluiten met de Oosterweelverbinding, hier nog iets van leren?

De groei-economie is zoals een boot die steeds sneller moet gaan om niet te zinken.

Maar Ikaria’s afgelegen ligging is geen garantie dat er geen ontwikkelingsinvloeden uitgeoefend worden vanuit de kern (Athene of Europa). Zo zijn er plannen om het eiland vol te poten met 110 windturbines met een ashoogte van 110 meter. Sommigen achten dit project nodig om de hernieuwbare energiewende op het Griekse of Europese vasteland aan te vuren.

De dappere Ikarianen organiseren en verzetten zich tegen de komst van deze giganten. De hoofdreden is niet dat er plaatselijk geen energiebehoefte is, maar dat er vele bergen uit het natuurlijke landschap zouden moeten verdwijnen om de weginfrastructuur aan te leggen die nodig is om de windturbines te kunnen bouwen. Voorlopig blijft het bij plannen, aangezien de lokale overheid geen toestemming geeft.

Dit is overigens geen unieke strijd voor meer milieurechtvaardigheid. Onderzoek aan de Autonome Universiteit van Barcelona illustreert dat de expansieplannen voor windenergie op vele plekken ter wereld conflicten genereren, aangezien ze druk zetten op het landgebruik en leiden tot ongelijke ontwikkelingspatronen.

Een lichtbaken

Het is niet gemakkelijk gebleken om het roer van de groei-economie om te gooien. Toch kunnen we volgens mij veel van de Ikarianen leren. De groei-economie is zoals een boot (denk bijvoorbeeld aan een olietanker of de Titanic) die steeds sneller moet gaan om niet te zinken.

Een boot waarop niet iedereen meekan, ook al is het elke dag alle hens aan dek.

Een boot die ondanks vroege waarschuwingen op de ijsberg blijft afstevenen, ook al is er niet voor iedereen een reddingssloep voorhanden. Ikaria houdt ons een spiegel voor: willen we überhaupt wel op die boot zitten?

Hoe de Ikarianen zich vanop hun eiland vreugdevol overgeven aan de levensstroom met woeste winden en wilde baren is niet minder dan een lichtbaken voor hoe het ook elders ter wereld gans anders zou kunnen zijn. De Ikariaanse levensstijl is een hartverwarmende inspiratiebron. Je zou van minder vergeten te sterven.