8 boeken om Trump te overleven

Of wij van de MO*-redactie nog eens in onze boekenkast en ons literair geheugen wilden graaien om onze lezers enkele boeken te tippen die hen helpen Trump en zijn regime te overleven. Hoe doorsta je de Trump-erosie of, zoals onze hoofdredacteur het in een recent commentaarstuk zegt, de ontwrichtende kracht van Trump waarmee hij alle bestaande regels en afspraken aan zijn laars lapt en daarmee zelf de nieuwe norm schijnt te worden.

Ik keek in mijn gehalveerde boekenkast, probeerde denkbeeldig boeken uit de verhuisdozen op te diepen die ons kunnen verlossen van Dr. Evil. Ik kwam niet ver. Alle boeken die ik steengoed vind, blijken schrijfsels te zijn over landen die nog door de oude wereldorde kapot zijn gemaakt. Of het zijn boeken die de gruwelen van corrupte, mensontwrichtende naties blootleggen.

Haat is een sluipend gif

Ik zou heel graag onwaarschijnlijk goede dichtbundels tippen als De Staat van Beleg van de beroemde dichter Mahmoud Darwish of het recentere Weg van Damascus van de Syrische-Palestijnse-Noorse dichter Ghayath Almadhoun. Ik ben gek op boeken van Turkse kleppers als Elif Shafak en Orhan Pamuk die me langs achterpoortjes en kleinburgerlijke steegjes naar de geschiedenis van het ongrijpbare Turkse heden leiden. Ik zie Amin Maaloufs De Poorten van de Levant staan, een absolute must-read voor wie de betekenis en harde impact van het ontstaan van de Israëlische staat voor Libanon en de rest van de Levant wil begrijpen. Maar geen van die boeken is dus geschikt als medicijn tegen Trump.

1. Moslimenclave Gorazde. De oorlog in Oost-Bosnië door Joe Sacco is uitgegeven door 240 blzn. ISBN 978 90 7776 6057

Ik hou het op Moslimenclave Gorazde, van journalist/tekenaar Joe Sacco. Dit is geen literair werk, wel een ongemeen boeiende en behapbare graphic documentaire die de Bosnische tragedie in al zijn aspecten weergeeft. De tragedie vond plaats in een nog recent – en onverwerkt – verleden, en werd niet voorkomen door Europese naoorlogse verdragen noch door de oude wereldorde. Maar Sacco’s boek geeft wel aangrijpend weer hoe buren, die jarenlang eieren en melk bij elkaar leenden, op een ongemerkte en sluipende wijze tegenover elkaar komen te staan, en dat in een ongeziene wreedheid. De sfeer van etnische zuiveringen, in een nieuw nationalistisch discours grijpt terug naar onverwerkte verledens. Sacco brengt het ontstaan en de enorme impact daarvan meesterlijk in kaart. (td)

Dezelfde boodschap, maar in een andere tijd en in een heel andere vorm, brengt Julia Boyd in  Travellers in the Third Reich. The Rise of Fascism Through the Eyes of Everyday People. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar we kunnen wel leren uit het verleden. Over hoe wetten niet noodzakelijk een dam opwerpen tegen immorele praktijken, maar ze even goed kunnen bestendigen en normaliseren.

2. Travellers in the Third Reich. The Rise of Fascism Through the Eyes of Everyday People door Julia Boyd is uitgegeven door Elliott & Thompson Limited. 464 blzn. ISBN 978 1783 963 461

Het is over die sluipend verschuivende normaliteit, het grenspaaltje van de moraliteit dat telkens weer een centimeter verder wordt opgeschoven, dat Boyd het heeft. ‘Het kwaad’ begint zelden met een strak omlijnd plan of een duidelijk herkenbare ‘evil genius’, maar wel met het aftasten van de grenzen van wat we als ondenkbaar, onmogelijk en onaanvaardbaar achten. ‘We’ als in ‘de samenleving in zijn geheel.’

Hoe ziet het heden eruit als je de toekomst niet kent? Dat is de bril waardoor Boyd naar de opkomst van het nazisme in Duitsland kijkt. Ze probeert de werkelijkheid zoals ze was en ervaren werd zo dicht mogelijk te benaderen door het verhaal van toen te vertellen door de mensen die het meemaakten. Het zijn de toevallige ooggetuigen van een geschiedenis die pas veel later verschrikkelijk en afschuwelijk werd genoemd. Maar ook toen leek de tijd op het eerste zicht niet eens zo ongewoon. En dat maakt dit verhaal beklemmend herkenbaar. Het toont ook aan dat waakzaamheid altijd raadzaam en zelden overdreven is. (th)

We, the people, niet Me, the selfish jerk

3. The Common Good door Robert B. Reich is uitgegeven door Alfred A. Knopf. 193 blzn. ISBN 978 0525 5205 498

Als hij twittert, wordt hij duizenden keren geretweet. Als hij korte explainer video’s maakt, worden die tienduizenden keren bekeken en gedeeld (begin juli postte Reich bijvoorbeeld Is Trump the Worst President in History? Op twee weken tijd was dat vier minuten durende standpunt meer dan 105.000 keren bekeken. Robert B. Reich was staatssecretaris voor Arbeid onder Bill Clinton en is sindsdien een van de intellectuele steunberen van de linkerzijde in de Democratische Partij. Het boekje The Common Good is een goed onderbouwd, hartverwarmend pleidooi voor de terugkeer naar een samenleving waar het welzijn van het geheel als een belangrijke waarde en opdracht gezien wordt. Uiteindelijk, schrijft Reich, werd de Amerikaanse grondwet geschreven voor “We, the People”, seeking to “promote the general welfare”, not for “me, the selfish jerk  seeking as much wealth and power as possible”. Reich gelooft dat ook de Verenigde Staten terug kunnen keren naar een besef en een cultuur van het gemene goed en het gemeenschappelijk belang -al beseft hij dat die strijd decennia kan duren. Vraag niet welke schade Trump aanricht, vraag welke oplossingen jij daarvoor kan realiseren, lijkt hij te zeggen. (gg)

Trump is niet de uitzondering, hij past in de nieuwe regel

4. Tijd van woede door Pankaj Mishra is uitgegeven door Atlas Contact. 336 blzn. ISBN 978 90 450 3401 0

Trump is geen geïsoleerde gek, al is hij ongetwijfeld de machtigste van een steeds groeiende groep machthebbers die politiek kapitaliseren op angst, onzekerheid en verarming. Wie Trump wil overleven, moet met andere woorden ook strategieën vinden om Modi in India, Poetin in Rusland, Duterte in de Filipijnen, Orban in Hongarije, Salvini in Italië en zo veel meer te doorstaan en te verslaan. Tijd van woede biedt geen handboek om dat te doen, maar het boek biedt wel een onnavolgbaar inzicht in de diepe Europese wortels van wat nu gemakshalve rechts populisme genoemd wordt. Pankaj Mishra beschrijft de strijd tussen een elitair kosmopolitisme en het ressentiment van de massa die geen deel kan hebben aan de nieuwe wereld vanaf de begindagen van de Verlichting -verpersoonlijkt in de botsing tussen respectievelijk Voltaire en Jean-Jacques Rousseau, de buitenstaander uit de buurt van Genève die zich afzette tegen de Parijse kosmopolieten. Tijd van woede neemt je mee doorheen de politieke en filosofische discussies van de eeuwen die volgen en verheldert daarmee wat we vandaag meemaken, vaak op verrassende manier. Het is voor mij nog altijd onbegrijpelijk dat de Vlaamse media collectief niet thuis gaven toen we Pankaj Mishra vorig jaar naar Mechelen haalden net op het moment dat dit boek in het Nederlands verscheen. Maar het boek bestaat nog steeds, en het is nog even relevant als een jaar geleden. (gg)

Pleidooi voor actief burgerschap

Waarom zijn politici als Trump zo succesvol? Waarom zien we ook in Europa rechts-populistische politici aan belang winnen? Tachtig jaar geleden boog sociaal-psycholoog Erich Fromm zich in De angst voor vrijheid al over gelijkaardige vraagstukken. Wat is de aantrekkingskracht van autoritaire en zelfs destructieve ideeën?

5. De Angst voor Vrijheid door Erich Fromm is in een moderne vertaling uitgegeven door Bijleveld. 271 blzn. ISBN 978 90 6131 582 7

Fromm blikt terug op de geschiedenis en stelt vast dat mensen een dubbelzinnige relatie hebben met vrijheid. In de loop van de tijd besefte de mens dat hij een individu is, en dat begrip ging gepaard met een toename van een gevoel van vrijheid. Echter, door steeds vrijer te worden van religie en natuur, werden ook de sociale banden en zekerheden losgemaakt, waardoor mensen zich lieten overmannen door een gevoel van machteloosheid en eenzaamheid. Op zijn beurt leidde dat tot een vlucht naar een nieuw groter geheel om zich mee verbonden te voelen: een nieuwe religie of ideologie, een persoon of natie, zelfs de nationale voetbalclub of de neoliberale markt.

Autoritaire figuren worden dan succesvol. Fromm illustreert dat met voorbeelden uit de tijd van het Lutheraanse reformisme en het nazisme. Zowel Luther als Hitler zijn goede voorbeelden van het autoritaire karakter, dat tweeledig is. Enerzijds willen ze macht uitoefenen over andere mensen, maar tegelijk voelen ze zich ondergeschikt aan iets dat hoger en grootser is dan zichzelf. In de loop van de westerse geschiedenis is dan wel de uiterlijke dwang van onder meer religies weggevallen, geleidelijk aan werd die vervangen door een meer onzichtbare, innerlijke dwang. Mensen geven hun vrijheid op en gaan klakkeloos allerlei populistische demagogen napraten.

Fromm is echter geen doemdenker. ‘Vrijheid van’ is niet identiek met het positieve ‘vrijheid tot’, concludeert hij. En ook vandaag hoeven we geen volgelingen te zijn van Trump of z’n Europese populistische consorten, noch moeten we er vanuit gaan dat het wel vanzelf zal voorbij gaan. Ook al is de mens een individu, hij blijft nog deel van de natuur en de samenleving, waar hij zich actief mee kan verbinden. Positieve vrijheid, waarbij het individu zichzelf toelaat om zich te verwezenlijken en vorm te geven aan z’n eigen creativiteit, wordt gekenmerkt door zelfvertrouwen en actief burgerschap. (eb)

Het echte alternatief voor Trump?

6. Uit de puinhopen. Een nieuwe politiek in een tijd van crisis door George Monbiot is uitgegeven door Lemniscaat. 208 blzn. ISBN 978 90 477 1069 1

De laatste jaren zijn er opvallend veel boeken verschenen die een blik bieden op een mogelijke, andere wereld. Een wereld die niet langer bipolair is, maar die de keuze tussen kapitalisme en communisme zoals we het gekend hebben verruimt met uiteenlopende economische modellen. Het zijn telkens modellen die het goede leven waar iedere mens recht op heeft verzoenen met de ecologische werkelijkheid waarin onze maatschappijen vorm krijgen. George Monbiot pleit in Uit de puinhopen radicaal voor een andere politiek, een politiek die werkelijk democratisch is en die vandaaruit de democratie doortrekt tot op het economische niveau. Centraal hierbij staat volgens Monbiot het begrip saamhorigheid dat links of rechts overstijgt. Mensen willen deel zijn van een gemeenschap, een wijk, een dorp, een plek. Ze willen die plek mee vormgeven. En dat kan de basis vormen van die nieuwe politiek die we zo hard nodig hebben. Hoe dicht we her en der de omslagpunten naderen of genaderd zijn, maakt Monbiot duidelijk in het hoofdstuk waarin hij haarfijn schetst hoe Bernie Sanders net niet de Democratische nominatie haalde. Net niet, zoals in: nu nog niet.  (th)

7. Onze revolutie. Een toekomst om in te geloven door Bernie Sanders is uitgegeven door Starfish Books. 383 blzn. ISBN 978 94 92734 013

Had Bernie Sanders de verkiezingsstrijd tegen Donald Trump wel kunnen winnen? Hij sprak immers dezelfde groepen verpauperde of onzekere Amerikanen aan die uiteindelijk hun stem liever aan Trump gaven dan aan Hillary Clinton, die te veel gezien werd als de vertegenwoordigster van de neoliberale mondialisering die net verantwoordelijk gehouden werd voor de verarming van de middenklasse en de afgrondelijke ongelijkheid. We zullen het antwoord op die vraag ooit weten, maar in Onze revolutie schetst Sanders wel zijn beweegredenen én zijn visie op hoe de VS er wel zouden moeten uitzien. We zijn intussen twee jaar verder, maar Sanders’ agenda voor een nieuw Amerika is actueler en urgenter dan ooit. En dat zijn ook de slotzinnen van het boek: ‘We zullen deze doelen niet bereiken als we democratie beschouwen als kijksport, in de veronderstelling dat anderen het voor ons zullen doen. Dat doen ze niet. De toekomst ligt in uw handen. Het werk wacht.’ (gg)

Voor Naomi Klein kwam de verkiezing van Trump niet als een verrassing. Hij is het resultaat van het jarenlang inruilen van democratische waarden voor marktwaarden.  Klein puurt voor Nee is niet genoeg uit haar vorig werk No Logo en De Shockdoctrine. Trump lezen als het ultieme logo helpt je begrijpen waarom hij systematisch kan liegen en mag slaan zonder te zalven. Wie denkt dat Trump wel zal struikelen over zijn eigen web van leugens, leest de man verkeerd.  Waarom gedraagt de Amerikaanse president zich niet met de waardigheid die bij zijn functie hoort, maar lapt hij systematisch alle diplomatieke regels aan zijn laars?  Bekijk Trump als een merk en je begrijpt dat hij zo moet zijn, of niet lang zal zijn.

8. Nee Is Niet Genoeg. Tegen Trumps Shockpolitiek, voor de wereld die we nodig hebben door Naomi Klein, is uitgegeven door De Geus, 272 blz. ISBN 978 90 4453 930 1

Kleins raad? Wees Trump een stap voor en behoed je voor de gevolgen van vier of meer jaren met Trump als wereldleider. Klein bracht het boek erg snel uit na de verkiezing van Trump. Maar de werkelijkheid ligt in lijn met haar voorspellingen. Ze waarschuwde haar lezers vorig jaar al voor het gemak waarmee Trump de aandacht zou  afleiden van een beleid dat mensenrechten en democratische vrijheden verder uitholt. Wie spreekt nog over de minderjarige migranten die maar niet met hun ouders herenigd geraken, nadat Trump The Queen voor de voeten liep en May schoffeerde?

Naomi Klein gelooft niet in de anti-Trump betogingen. Ze pleit ervoor echte alternatieven te bedenken. Terug dus naar het aanpakken van de wortel van het probleem. Burgers moeten zich verenigen om buiten de partijpolitiek om de groeiende ongelijkheid te bestrijden, klimaatverandering aan te pakken en nieuwe sociaaleconomische  modellen vorm te geven. (es)