De afdronk smaakt naar armoede

‘Wie de West-Kaap bezoekt, ziet de schoonheid van het land maar niet de pijn die erachter schuilgaat’, zegt Elna, verantwoordelijke voor het jongerenprogramma van Women on Farms, een organisatie die strijdt voor de rechten van vrouwen die werken op het land.

In en rond de gemeente Stellenbosch, ten oosten van Kaapstad, werken arbeiders nog vaak zonder vast contract en moeten ze onaanvaardbaar lange dagen kloppen. Ze leven bovendien in veel te kleine huisjes, die ze huren van de eigenaar van het grondgebied, die ook hun werkgever is. Dat maakt gezinnen afhankelijk en kwetsbaar voor uitzetting als ze een conflict met hun werkgever hebben of ontslagen worden.

Roos (60) en haar kinderen werden twee jaar geleden genadeloos op straat gezet nadat Roos arbeidsongeschikt werd verklaard door een arts. ‘De boer laadde al mijn spullen in een vrachtwagen en zette ons af in Spooky Town. Ik had niets meer.’ De kerkgemeenschap hielp Roos met wat golfplaten, zodat ze voor zichzelf en haar acht kinderen en kleinkinderen een schamel onderkomen kon bouwen. ‘Soms hebben we elektriciteit. Soms hebben we water. Soms hebben we niets’, zegt ze. Voor een inkomen is ze nu helemaal afhankelijk van seizoensarbeid, een situatie waarin steeds meer landarbeiders terechtkomen.

Vele mensen die in wijngaarden werken, kampen met alcoholisme. Vroeger ontvingen de arbeiders een deel van hun loon in de vorm van wijn, het beruchte “dop-systeem”. Ze kregen ook meermaals per dag alcohol; velen raakten verslaafd en werden afhankelijk van de boer. De praktijk werd officieel verboden in 1960, maar werd tot ver na 1994 (waarom 1994, waarom dat jaartal??) op grote schaal toegepast. Vandaag de dag kunnen arbeiders in sommige boerderijwinkels nog altijd voor heel lage prijzen wijn aankopen.

Alcoholisme is een enorm probleem en leidt ook vaak tot huiselijk geweld. Lena, moeder van drie kinderen, wordt door haar man mishandeld en geslagen. ‘Als hij gedronken heeft, slaat hij me voor de ogen van de kinderen. Hij takelt me soms zo zwaar toe dat ik niet kan werken. Maar ik moet werken, hoe kan ik anders eten voor mijn kinderen betalen?’

Toch is de wijnsector niet louter kommer en kwel. Een mooi voorbeeld van hoe het wel kan, is Koopmanskloof, een groot wijndomein nabij Stellenbosch. Koopmanskloof bestaat uit een groot natuurreservaat en zes wijngaarden, goed voor een productie van zestien eigen wijnen. Het is een geslaagde poging om de arbeiders uit hun minderwaardige positie te halen en hen op te leiden, zodat ze zelf kunnen instaan voor het hele proces.

Een van de wijngaarden is volledig in handen van de arbeiders die samen de Vredenhoek Trust vormen. Zij hebben ook een groot aandeel in het overkoepelende Koopmanskloof. ‘Vele “black empowerment”-initiatieven draaien op niets uit omdat men verwacht dat landarbeiders zonder steun of opleiding plotseling boeren, wijnmakers en managers worden’, zegt Rydal Jeftha, CEO van Koopmanskloof. Hij werkte zelf dertig jaar lang tussen de wijnranken en is grondlegger van de eerste fairtradewijn in Zuid-Afrika bij Thandi. ‘Bij Koopmanskloof begeleiden we onze arbeiders van nabij. Black empowerment betekent immers niets als je niet de vaardigheden hebt om er iets mee te doen en als je product niet goed is’, aldus Rydal.

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.