De enige zwarte man in Dachau en de eerste zwarte kapper in Brussel

Detail van de bookcover van ‘Waar is Johny?’, een uitgave van Borgerhoff & Lamberigts

Twee recente boeken belichten een aspect van de kolonisatie dat minder bekend is. Wannes Peremans in Waar is Johny en Eva Kamanda en Kristof Bohez in Een verzwegen leven reconstrueren het leven van iemand die in Congo geboren werd, maar tijdens het interbellum in ons land belandde. In beide boeken speelt de weerstand tegen de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog een rol.

Met nauwelijks een paar aanwijzingen begon schrijver Wannes Peremans aan zijn zoektocht naar Jean ‘Johny’ Vosté. Hij had alleen een foto uit het concentratiekamp in Dachau met daarop een zwarte man van wie hij niet eens zeker was dat het Johny Vosté was.

Vosté werd in 1924 geboren in Ituri, een provincie in het noordoosten van de Democratische Republiek Congo. Hij was de zoon van een Belgische vader en een Congolese moeder. Toen hij ongeveer drie jaar was, nam zijn vader hem mee naar Mechelen. Zijn moeder en zijn geboorteland zou hij nooit meer terugzien.

Jonge Congolezen in het Belgisch verzet verdedigden een land waarin ze zelf niet zomaar voet aan de grond kregen.

Hij groeide op als eerste Mechelaar van kleur en sloot zich als tiener aan bij het verzet. Hij verspreidde pamfletten en illegale publicaties, tot hij op een dag tegen de lamp liep. Hij werd mishandeld in de Antwerpse gevangenis, ging naar het concentratiekamp in Mauthausen en belandde uiteindelijk in dat van Dachau.

Na de oorlog duurde het een hele poos voor hij naar Mechelen terugkeerde. Daar nam hij de draad van zijn leven weer op. Hij trouwde met Rosa en zou door het leven gaan als een sociale, goedlachse man. Hij bleek ook een geweldig danser te zijn, maar als gevolg van de ontberingen in de kampen bleef hij voor altijd tbc-patiënt. Hij stierf in 1993.

Peremans’ boek is een reconstructie van Johny Vostés leven. Niet zozeer gaat het over waar Vosté was, eerder over wie hij was. Peremans schuimde het internet af en kwam uiteindelijk uit bij Vostés familiekring, andere overlevenden van de kampen en bij veteranen van het verzet.

Zijn zoektocht voerde hem onder andere naar Dachau en het United States Holocaust Memorial Museum in Washington. Met alle puzzelstukken slaagde hij erin om een portret te schetsen van een geëngageerd persoon over wie gesprekspartners zeggen: ‘Ik heb mijn leven aan hem te danken.’

Het resultaat is een boeiende inkijk in gemengde relaties in de voormalige kolonie, de vroege Mechelse diversiteit, de manier waarop jonge mensen in het verzet terecht kwamen en wat de gevolgen daarvan konden zijn.

De eerste zwarte kapper in Brussel

Eva Kamanda ging samen met haar vriend Kristof Bohez op zoek naar de sporen van haar Congolese overgrootvader François Kamanda. Die arriveerde in januari 1930 in België, meegebracht door zijn koloniale baas. Hij vestigde zich als vermoedelijk de eerste zwarte kapper in Brussel, trouwde met een Belgische vrouw en bracht drie kinderen groot. De oudste daarvan zou Eva Kamanda’s grootmoeder worden.

Eva groeide op in een familie en kennissenkring waarin Congo en België op allerlei manieren door elkaar vloeien. Haar overgrootvader stierf nog voor haar geboorte en bleef lange tijd een blinde vlek. Tot Kamanda en haar vriend beslisten naar zijn “verzwegen leven” op zoek te gaan.

Er was nogal wat doorzettingsvermogen en creativiteit nodig om de schaarse sporen te volgen, op zoek naar bruikbare puzzelstukken uit het leven van François. De zoektocht, die iets heeft van een worsteling, was vooral voor Eva heel emotioneel. Ze herbeleefde het racisme, de vernedering en de uitsluiting die ook haar overgrootvader moest doorstaan. Net zoals zijn hele nageslacht overigens, met inbegrip van Eva zelf. Want de patronen van kolonialisme lopen door tot vandaag.

Het boek belicht een kant van het kolonialisme die ik minder ken: het leven van Congolese jonge mannen in ons land, getrouwd met een Belgische vrouw en erop gebrand om aanvaard te worden. Ook in dit boek gaat het over de Congolese betrokkenheid bij het Belgisch verzet, het engagement van jonge Congolezen. Ze verdedigden een land waarin ze zelf niet zomaar voet aan de grond kregen.

Veel verbeten

Opvallend is dat François, ook nadat je het boek hebt uitgelezen, nog steeds redelijk onbelicht blijft. Hij moet een zwijgzame man geweest zijn, een uitmuntende kwaliteit voor een kapper. We leren in zekere zin hoe zijn leven is verlopen, maar je hebt als lezer niet het gevoel dat je de man kent. Hoe voelde hij zich bijvoorbeeld in de heftige en minder heftige fases van zijn leven?

Van een aantal flamboyante tijdgenoten en nakomelingen krijg je een veel scherper beeld. Heel mooi is hoe je leest hoe verschillende generaties anders omgaan met kolonisatie en racisme. François Kamanda moet veel verbeten hebben, net zoals zijn dochters. Eva zelf, nog twee generaties jonger, feministe en dekoloniserend militant, vliegt er gretig in om de waarheid naar boven te halen, structureel racisme te veranderen. Mooi hoe het boek deze generaties met elkaar verbindt.

Een verzwegen leven is een absolute aanrader voor wie zich interesseert voor de raakvlakken van België en Congo, de koloniale geschiedenis en hoe die doorloopt in het heden. Maar net zo goed is het een leestip voor iedereen die streeft naar een inclusieve, tolerante samenleving waarin iedereen een plek heeft.

Zowel Waar is Johny? als Een verzwegen leven geeft een interessante inkijk in de onderzoeksmethodes, de wanhoop als je weer eens vastloopt en twijfelt of je wel ergens zal raken, de opluchting als er toch weer een lijntje bloot komt te liggen dat je kan aflopen op zoek naar de waarheid. Twee aanstekelijke, relevante en erg toegankelijke boeken over mensen die van tussen de plooien van de geschiedenis gehaald worden en terecht hun eigen plek krijgen.

Waar is Johny? De zoektocht naar een Congolese Belg in Dachau door Wannes Peremans. Uitgegeven door Borgerhoff & Lamberigts, 2022. 198 blz. ISBN 9789463938631

Een verzwegen leven. Onze Congolese geschiedenis in België door Eva Kamanda en Kristof Bohez. Uitgegeven door Uitgeverij Vrijdag, 2022. 302 blz. ISBN 9789464341157

Journalist Kris Berwouts overleed onverwacht op 23 april 2023. Dit was zijn laatste artikel voor MO*, dat hij enkele dagen voordien instuurde. Zijn in memoriam leest u hier.

Deze recensie werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.