De late doorbraak van África Negra

Eigenzinnigheid en kwaliteit

Aan die veronachtzaming besloot Cyril Yeterian wat te doen. Yeterian is een Zwitserse muzikant en platenbaas die in 2015 het label Bongo Joe Records oprichtte in Génève. Al op jonge leeftijd ontwikkelde hij een passie voor het verzamelen en delen van muziek, hoe obscuur ook. Toen een oude kapper op het gelijkvloers van het gebouw waar hij woonde de brui gaf aan zijn zaak, kreeg Yeterian een ingeving. Hij zou er een platenwinkel annex platenlabel annex koffiezaak oprichten.

‘Het is puur de liefde voor muziek die me drijft,’ zegt Yeterian. ‘Als het mij ging om gagner du fric, om geld te verdienen, zou ik wel een andere job zoeken. Of andere muziek uitbrengen.’

Bongo Joe Records specialiseert zich in experimentele muziek uit alle uithoeken van de wereld, van jazz over samba tot woestijnblues. Een bijzondere aandacht voor welbepaalde genres heeft Yeterian niet. ‘Wat voor genre of uit welke muzikale cultuur muziek komt interesseert me niet, zolang ze maar oorspronkelijk is’, legt hij uit. ‘Ik geef om eigenzinnigheid en kwaliteit.’

Alleen levert kwaliteit je nog niet automatisch een publiek op. Daarom probeert Yeterian onbekende pareltjes op te duikelen, en dan vooral uit muzikale culturen die nog maar weinig aan bod komen in het Westen. Zo geeft Bongo Joe Records bijvoorbeeld artiesten uit van Madagaskar of van het eiland La Réunion, waar in het Réunions Creools wordt gezongen.

‘In het Afrikaanse muzieklandschap zijn er regio’s en genres die bijna alle aandacht wegkapen,’ stelt Yeterian. ‘Hier in het Westen kennen we bijvoorbeeld de woestijnblues uit Mali en Senegal, de soukous uit Congo, of de Nigeriaanse afrobeat. De muziek uit de Portugeestalige landen zoals Sao Tomé en Príncipe is dan weer veel minder bekend. Vandaar is het interessant om in die traditie te duiken.’

Kleine Portugese kolonie

Sao Tomé en Príncipe is een piepklein eilandenduo gelegen in de Golf van Guinee, zo’n 566 kilometer ten westen van Gabon. De bevolking is een mengeling van verschillende gemeenschappen. Van groot historisch en cultureel gewicht zijn de Forro’s, afstammelingen van bevrijde tot slaaf gemaakten uit de 15de eeuw. De meeste burgers zijn mestiço met een gemengd Europees-Afrikaanse afkomst. Daarnaast zijn er nog de afstammelingen van plantagewerkers uit onder andere Angola en Mozambique.

Net als Angola, Mozambique en Guinee-Bissau was Sao Tomé en Príncipe een kolonie van Portugal. Ondanks het lang volgehouden narratief van de Portugese autoriteiten dat de Portugese kolonisatie minder wreedaardig was dan die van België, Engeland en Frankrijk, vertellen de feiten een ander verhaal.

De Slachting van Batepà in 1953 staat bijvoorbeeld in het collectieve geheugen gegrift. De Portugese gouverneur wou de lokale Forro-gemeenschap gebruiken op de cacaoplantages, maar die verzette zich daartegen omdat het die arbeid als beneden haar stand zag. Uit dat conflict volgde uiteindelijk een slachting waarvan historici nog steeds niet precies weten hoeveel mensen er gestorven zijn. Gissingen gaan van een paar tientallen tot een paar duizenden.

Als kolonisator hield Portugal ook de muziekcultuur van het land in een ijzeren greep. In Stern’s guide to contemporary African music beschrijft Ronnie Graham hoe de Portugese autoriteiten de muziekindustrie beheersten door opnameapparatuur, radiotoegang en evenementen te controleren. Dat zorgde ervoor dat verschillende vooraanstaande muzikanten ermee stopten of emigreerden. Op het platteland had de Portugese culturele hegemonie echter minder macht, waardoor de traditionele muziek daar kon floreren als ‘misschien wel de krachtigste culturele uitdrukking van verzet’, aldus Ronnie Graham.

Onuitputtelijke nieuwsgierigheid

Ook de muziek van África Negra bestaat uit een opmerkelijke kruisbestuiving van stijlen en invloeden. De bandleden, voornamelijk Forro’s die in het Saotomense (op het Portugees geïnspireerde creoolse taal) zingen, verwerken de invloed van Caribische muziek (Cuba en Haïti), de Congolese rumba en soukous, de Ghanese highlife en muziek van nabije landen als Benin en Kameroen tot een geheel eigen stijl, puxa genaamd. Leadzanger João Seria liet zich inspireren door de legendarische Braziliaanse sambazanger Martinho da Vila en de Congolese reus Franco Luambo.

Volgens de band ontstond die smeltkroes van invloeden uit de onuitputtelijke nieuwsgierigheid van de gitaristen die steeds op zoek gingen naar nieuwe melodieën en stijlen. Als jongeman werkte Yeterian tijdens een vakantie op de cacaoplantages van Sao Tomé, waar hij onmiddellijk gecharmeerd werd door de muziek. Jaren later sprak de Franse crate digger (platenverzamelaar die overal ter wereld liefst de meest obscure platenzaken afschuimt) Thomas Bignon hem aan over de rijkdom van de muzikale traditie van het eilandenduo en raadde hem aan die muziek uit te geven. Yeterian, inmiddels platenbaas, besloot toe te happen.

Creatief oppoetsen

Om te beginnen bracht Bongo Joe Records een algemene compilatie (Léve Léve: Sao Tomé & Príncipe Sounds (70s & 80’s)) uit. Daarna verscheen een compilatie met muziek van Pedro Lima, een andere grootheid van de regio. Pas dan kwamen twee compilaties van África Negra, zonder twijfel de grootste en meest invloedrijke muziekgroep uit de geschiedenis van de eilanden.

De tweede compilatie verscheen in augustus van dit jaar en werd in sommige contreien uitzinnig onthaald. ‘In het Caribische gebied waren de mensen extatisch omdat er muziek op stond die ze nog nooit eerder hadden gehoord,’ vertelt Yeterian.

‘Westerse groepen zijn fundamenteel verbonden aan de stichtende leden, terwijl Afrikaanse groepen eerder muzikale collectieven zijn.’

De nummers van die compilatie werden reeds in de jaren ‘70 en ‘80 geschreven, maar de band had ze nooit professioneel opgenomen en op plaat gezet. Enkel de ‘happy few’ die de groep live aan het werk had gezien, kende deze liedjes. Yeterian besloot in samenspraak met de resterende bandleden om een aantal van die liedjes op te poetsen en uit te brengen op vinyl, maar ook op streamingsdiensten. Hij benadrukt het creatieve aspect van de twee compilaties. Het gaat immers niet zomaar om het heruitgeven van oude platen, maar om het selecteren en oppoetsen van materiaal dat voordien nog nooit werd uitgebracht.

‘Vooral in Colombia wordt op grote feesten vaak muziek uit Portugeestalig Afrika gedraaid. Na het verschijnen van onze tweede compilatie, kreeg ik een stortvloed van reacties van dj’s die ons bedankten voor ons werk. Op de openluchtfeesten knalt de muziek door de picos, kleurrijke soundsystems, waarbij de Afrikaanse diaspora dan samen danst met de inheemse bevolking,’ zegt Yeterian.

Muzikale collectieven

África Negra is onmiddellijk te herkennen aan de virtuoze Congolese gitaarmelodieën, de strakke drumritmes, het warme timbre van de stem van João Seria en de nummers die eeuwig lijken te duren. Maar waar zingen ze over? ‘Over waar muziek altijd over gaat: de liefde,’ antwoordt Yeterian met een grijns. Volgens África Negra zelf gaan de teksten over de schoonheid van de eilanden, situaties met betrekking tot het dagelijkse leven van mensen of het optreden van de overheid.

Zanger João Sera overleed in 2023, wat heel Sao Tomé en Príncipe in rouw dompelde. Ook de meeste andere kopstukken van weleer zijn inmiddels overleden. En toch blijft de groep optreden onder leiding van oudgediende Leonildo Barros. Net als bij de legendarische Senegalese groep Orchestra Baobab treedt een nieuwe zanger in de voetsporen van de illustere stichter.

‘Westerse groepen zijn fundamenteel verbonden aan de stichtende leden, terwijl Afrikaanse groepen eerder muzikale collectieven zijn’, zegt Yeterian. ‘Het stokje kan, zoals bij een estafette, aan een volgende generatie muzikanten doorgegeven worden, zodat zij de muzikale nalatenschap kunnen verzorgen.’