De melancholie van het Armeense riet

‘Het ghamishriet van de Araksrivier blijft ongeëvenaard, ik gebruik het al veertig jaar. Mijn eerste muziekgroep is vernoemd naar die rivier’, vertelt Vardan Hovanissian. Al sinds zijn veertiende bespeelt hij de doedoek, een houten blaasinstrument met een dubbelriet. Midden jaren ’90 verhuisde hij van de Armeense hoofdstad Jerevan naar Brussel en werd hij een professionele doedoekspeler.

Met zijn typerende melancholische en warme klankkleur symboliseert de doedoek het geluid van de Armeense cultuur en ziel. Sinds 2008 prijkt het instrument ook op de Unesco-lijst van immaterieel cultureel erfgoed. ‘Voor de karakteristieke klank hangt veel af van de kwaliteit van het riet’, legt Hovanissian uit. ‘Dat is extreem gevoelig voor schommelingen in de luchtvochtigheid. Op voorhand weet je dus nooit exact welk geluid uit je instrument zal komen.’

Door die gevoeligheid zijn de doedoekbouwers erg kieskeurig in de rietsoort die ze gebruiken. Haast altijd gaat de voorkeur uit naar de ghamishplant. Deze soort groeit in warme en vochtige omstandigheden aan de oevers van de Araksrivier, in de regio Nagorno-Karabach.

In de zomer van 2023 viel buurland Azerbeidzjan Nagorno-Karabach binnen en annexeerde het betwiste gebied. Meer dan honderdduizend Armeniërs sloegen halsoverkop op de vlucht. Sindsdien hebben de Armeense doedoekbouwers geen toegang meer tot hun geliefde rietsoort.

Abrikozenboom

In het keukentje van zijn appartement in Jette demonstreert Hovanissian hoe hij, alvorens hij erop kan spelen, minutieus zijn ghamishriet behandelt. Eerst maakt hij het mondstuk nat en wacht hij een kwartiertje, totdat het vocht in het riet is ingetrokken. Daarna blaast hij erop om het op te warmen. ‘Ik speel altijd met bolle wangen, zo krijg je een vollere toon. Alles zit hem in de trillingen. Elke lipbeweging moet je tot in de puntjes beheersen.’

Ook voor de doedoek zelf kun je niet eender welke houtsoort gebruiken. Ebbenhout zou meteen barsten. ‘Het hout van de Armeense abrikozenboom is het best geschikt en moet even hard als ijzer zijn om goed te vibreren’, vertelt Lévon Minassian via WhatsApp.

Als kleinzoon van Armeense migranten maakte Minassian in zijn geboortestad Marseille kennis met de doedoek. Later vergaarde hij faam door aan de zijde van beroemdheden als Charles Aznavour en Peter Gabriel te spelen.

Voor Minassian is het ondenkbaar om het hout van een nog groene abrikozenboom te gebruiken. ‘Een doedoek moet zijn gerijpt tijdens de veertig jaar aan barre winters en verzengende zomers die een boom heeft doorstaan. Na de kap moet je het hout nog eens tien jaar in een atelier laten liggen, voordat je het in de handen van een muzikant stopt. Zo kent het ambacht al eeuwenlang zijn verloop.’

Traditioneel treden doedoekspelers altijd met zijn tweeën op. ‘Eentje speelt de baslijn, de andere neemt de melodie voor zijn rekening’, zegt Hovanissian. Zelf houdt hij minder vast aan die klassieke methode. Zo toerde hij onder andere met de Israëlische zangeres Yasmin Levy.

Met de Turk Emre Gültekin, die de saz bespeelt, nam hij in 2015 het album Adana op. Die titel verwijst expliciet naar de stad waar de Armeense genocide in 1915 haar aanloop nam. Hun samenwerking is een teken van verzoening tussen de twee landen. ‘Als politici wat meer als muzikanten dachten, zou er geen oorlog meer zijn’, verzucht Hovanissian aan zijn keukentafeltje.

Helaas lijkt de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev zijn raad niet meteen ter harte te nemen. Volgens een rapport van denktank International Crisis Group aast Aliyev nu zelfs op een landcorridor tussen Nakhchivan, een Azerbeidzjaanse enclave in het zuidwesten van Armenië, en Nagorno-Karabach.

Bidden met de doedoek

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat veel luisteraars in de melancholische doedoekklank een weerspiegeling van de tragische Armeense geschiedenis ontwaren. Zolang het ghamishriet tenminste voorhanden is om het geluid van de Armeense ziel te vertolken.

Toch blijft Hovanissian hoopvol: ‘Nu al proberen handelaren om via nieuwe wegen aan het riet te raken. Onze vertrouwde klank zal nooit verdwijnen.’

Ook Minassian ziet het zo’n vaart niet lopen. Voor hem zal zijn geliefde instrument zijn universele aantrekkingskracht blijven behouden: ‘De klank van de doedoek doet ons mediteren over de vergissingen van het verleden, nadenken over het heden en bidden voor een vreedzamere toekomst.’