Het groene goud
“‘Eucalyptus zou de Portugese economie er terug bovenop helpen maar...’
Eucalyptus zou de Portugese economie er terug bovenop helpen, maar helaas zijn er heel wat nadelen verbonden aan dit reddingsmiddel.
Martin Lopatka (CC BY-SA 2.0)
Portugal had origineel een rijke mix aan bomen, planten en dieren. Omwille van politieke en economische redenen werden de omvangrijke en diverse bossen omgevormd tot kilometers lange monoculturen van eucalyptus en den. Door hun taaie karakter en snelle groei worden eucalyptusbomen ook wel het “groene goud” genoemd. Maar ook dit soort goud heeft een nogal ranzig kantje.
Er waren eens… dichte bossen met een grote verscheidenheid aan planten waar veel zoogdieren, vogels, insecten en amfibieën graag vertoefden. Het Iberisch schiereiland vormt met zijn mediterraan klimaat de ideale plek voor een grote diversiteit aan fauna en flora. Laurier, eik, medronho, olijfbomen, heide, hulst, steenlinde en populier zijn enkele van de grote variëteit aan bomen en struiken die inheems zijn in Portugal.
De mensen op het platteland verbouwen al generaties lang olijven, druiven, citrus, appels, perziken en andere soorten fruit. Ze groeiden groenten en lieten hun vee grazen op de graslanden.
Over heel Portugal bestaan er gemeenschappelijke gronden, baldios genaamd, die beheerd worden door de inwoners van de nabij gelegen gemeenschap.
Over heel Portugal bestaan er gemeenschappelijke gronden, baldios genaamd, die beheerd worden door de inwoners van de nabij gelegen gemeenschap. De baldios kunnen door de lokale bevolking gebruikt worden om hun kuddes te laten grazen, te hooien, brandhout te kappen,… . Over het gebruik en de bestemming van de grond wordt in samenspraak beslist en iedereen in de gemeenschap zou er gebruik van moeten kunnen maken.
Voor deze activiteiten hadden ze weliswaar stukken origineel bos ingenomen, maar de balans werd niet verstoord.
In functie van de economie
Eucalyptus werd geïntroduceerd in Portugal in de 18e eeuw om de moerassen naast de Mondego rondom Coimbra te draineren. De jaarlijkse overstromingen van de Mondego betekenden een zware overlast en een bedreiging voor de gezondheid. Eucalyptusbomen hebben een groot wateropslorpend vermogen en waren dus uitstekend geschikt voor deze taak. Maar als exotische boom heeft eucalyptus geen natuurlijke vijanden in Portugal, gedraagt ze zich agressief en asociaal ten opzichte van de inheemse begroeiing en heeft ze het natuurlijk leven hier niks te bieden.
Eucalyptusplantages hebben voor een groot deel de plaats van de originele flora en fauna ingenomen. In Portugal is ± 800.000 ha ingenomen door eucalyptus
Tijdens de jaren ‘30 van de vorige eeuw kwam Salazar aan de macht in Portugal, hij wou de economie naar een volgend niveau tillen en ging te rade bij het IMF, zij oordeelden echter dat Portugal onvoldoende te bieden had. Eucalyptus zou de oplossing bieden.
Deze bomen zijn taai, groeien snel – na 7 à 12 jaar zijn ze klaar voor de kap - en zijn prima om te verwerken tot papierpulp. Al snel kwamen er grote aanplantingen van eucalyptus. In 1933 werden hiervoor ook 7638 baldios aangeslagen door de staat.
Na de revolutie van 1974 werden stappen ondernomen om de baldios terug te geven aan het volk. De lokale gemeenschappen en de staat begonnen samen de baldios te beheren, maar het kwaad was geschied, de gemeenschappen waren hun kennis en vaardigheden verloren om op een duurzame wijze met het bos en het land om te gaan. Velen stonden hun zeggenschap over de baldios dan ook af aan de lokale parochie.
De zwakke positie van het natuurbeheer van de staat, die al meerdere malen hervormd werd, en de sterke positie van de eucalyptus- en papierbedrijven deed de situatie enkel maar escaleren. Eucalyptusbedrijven kochten steeds meer grond op huurden ze met langetermijn contracten en ook steeds meer landeigenaren zochten hun heil in het aanplanten van deze bomen.
Unsplash (CC0)
Eucalyptusplantages hebben voor een groot deel de plaats van de originele flora en fauna ingenomen. In Portugal is ± 800.000 ha ingenomen door eucalyptus, dit is goed voor 1/4e van het Portugese bos.
Lees hier het rapport van de Environmental Justice Atlas
Behalve de hoge brandbaarheid van de eucalyptusboom brengt ze nog een deel nadelen mee.
Net omwille van hun sterk wateropslorpend vermogen werden ze in de moerassen geplant. Overal waar ze massaal geplant werd, wordt de andere inheemse begroeiing verdrongen omdat het grondwater slinkt of onbereikbaar wordt voor andere planten. Eerdere bergbeken staan nu droog door onverstandige aanplantingen van deze bomen.
Voorts stoten de etherische oliën die de eucalyptusbomen verspreiden insecten af, hierdoor zijn er in de vele vierkante kilometers eucalyptusbos weinig bestuivers, vogels en zoogdieren aanwezig bij gebrek aan voedsel. De schors en bladeren die van deze bomen vallen worden bovendien niet omgevormd tot een voedingsrijke hummuslaag.
Na de derde rotatie worden de wortels van de eucalyptus uitgegraven
© Anouk Weyne
Dit houdt in dat een graafmachine het volledige perceel omwoelt en alle wortels verwijdert. Hierdoor ontstaat weeral een zeer schraal land dat nu extra kwetsbaar is voor erosie.
Vooreerst wordt er in monoculturen voor de handigheid ‘clearcut’ toegepast. Dit houdt in dat elke boom op het perceel er aan gelooft. Er blijft een maanlandschap over dat weinig of niet beschermd is tegen erosie omdat wind en regen er vrij spel hebben, daardoor verdwijnt er veel van de bovenlaag van de bodem.
Bosbouw met eucalyptus draagt bovendien bij aan de verwoestijning van het land. Deze bomen zijn waardevol gedurende drie cycli van om en bij de tien jaar. De boom groeit namelijk eerst met één stam, na ongeveer 10 jaar wordt ze gekapt, uit de stronk schieten een drietal nieuwe scheuten, na 10 jaar worden ook deze gekapt en tot papierpulp verwerkt, ook nu komen er terug een aantal jonge scheuten, maar nu zijn het er weer meer, na nog eens 10 jaar worden ook deze gekapt.
De boom zou na de derde kap opnieuw nieuwe en meer scheuten krijgen, maar dit is economisch niet interessant. De hele oppervlakte waar de bomen voor de derde maal gekapt zijn wordt dan leeg gemaakt vooraleer er nieuwe bomen worden aangeplant. Dit houdt in dat een graafmachine het volledige perceel omwoelt en alle wortels verwijdert. Hierdoor ontstaat weeral een zeer schraal land dat nu extra kwetsbaar is voor erosie, bovendien worden ook alle ondergrondse schimmelstructuren door deze ingreep aangetast, waardoor de grond nog maar eens een deel van z’n vruchtbaarheid verliest.
Door bovengenoemde redenen is het ook uiterst moeilijk om na eucalyptus ander bos aan te planten. De bodem is namelijk geërodeerd en heeft veel van z’n vruchtbaarheid verloren en het grondwaterpeil is gezakt.
Eénmaal er grote stukken bos verdwenen zijn wordt daarenboven de neerslagcyclus doorbroken, bomen trekken namelijk regen aan, bij gebrek aan bomen komt er dus minder neerslag waardoor het land verder verdort.
Unsplash (CC0)
Economie met oogkleppen
Ondanks de hoge brandbaarheid van eucalyptus en het vernietigende korte en lange termijn effect van deze bomen op het milieu, de biodiversiteit en het klimaat blijft de papierpulpindustrie inzetten op deze monocultuur. De Portugese dienst voor bosbeheer staat zwak ten opzichte van de sterke eucalyptus-industrie.
nmmacedo (CC BY-NC-ND 2.0)
Net zoals in vele andere landen, is er ook in Portugal plattelandsvlucht. Vele dorpen zijn bijna verlaten of worden bevolkt door mensen op pensioenleeftijd. Leven van het land brengt niet meer voldoende op, daarom gaan mensen in de stad of het buitenland op zoek naar een beter inkomen.
Mensen verlaten het platteland ook uit angst om, nogmaals, alles te verliezen bij een volgende brand die alles met de grond gelijk maakt. Door de ontvolking worden zowel de baldios en de private gronden onvoldoende beheerd, ze worden dan ook verkocht of verhuurd aan eucalyptus bedrijven of mensen planten er zelf eucalyptus op omdat deze weinig onderhoud vragen.
Verder spelen de vele bosbranden in de kaarten van de eucalyptus-industrie. In de meeste gevallen branden enkel de bladeren, de twijgjes en de schors van de eucalyptusbomen af, de bomen zelf leven verder en maken nieuwe scheuten aan. De bomen kunnen alsnog gekapt worden en even goed verwerkt worden tot papierpulp.
Na massale bosbranden daalt door overaanbod de aankoopprijs van hout, dit is een goede zaak voor het verwerkend bedrijf dat minder geld moet aan privé-eigenaren die hun plantage zwart geblakerd zien en hun bomen willen verkopen voor ze vol staan met scheuten.
Het vermoeden dat bosbranden wel eens aangestoken zouden kunnen zijn door of met medeweten van de eucalyptus- en papierindustrie lijken dan ook niet uit de lucht gegrepen.
Ook de dalende grondprijzen na een bosbrand zijn interessant, mensen die hun hele hebben en houden in rook hebben zien opgaan kunnen de opbrengst van de verkoop van een stuk land namelijk goed gebruiken. Er zijn gevallen bekend van mensen die benaderd werden door afgevaardigden van eucalyptusbedrijven nog voor dat het vuur goed en wel gedoofd was.
Het vermoeden dat bosbranden wel eens aangestoken zouden kunnen zijn door of met medeweten van de eucalyptus- en papierindustrie lijken dan ook niet uit de lucht gegrepen.
Politiek aan de leiband
De Portugese staat probeert de plantages aan banden te leggen door onder andere de aanleg van nieuwe plantages te verbieden en de beheerders te verplichten om een marge van 10 meter te laten tussen de weg en de eerste bomen om zo brandwegen te creëren en een veilige uitweg te garanderen in geval van brand. Er wordt echter onvoldoende gecontroleerd en de wetten worden dan ook nauwelijks nageleefd.
In tegenstelling tot deze maatregelen gaan er ondertussen geruchten de ronde dat de papierpulpfabriek van Portucel, onderdeel van Portugal’s grootste papierbedrijf Navigator, toestemming heeft gekregen om de capaciteit van z’n site in Figueira da Foz te verdubbelen.
Unsplash (CC0)
Voorts is elke landeigenaar verplicht om zijn land proper te houden door bijvoorbeeld overtollige braambessen te verwijderen. Recent werd er nog een nieuwe wet gelanceerd waardoor privé-land aan nog strengere eisen moet voldoen: zo moeten bijvoorbeeld de kruinen van eucalyptus- en dennenbomen 10 meter van elkaar verwijderd zijn, die van andere bomen 4 meter. Het is natuurlijk belangrijk voor brandpreventie dat privé-landen ook schoon zijn, maar deze maatregelen blijken nogal cynisch als je de kilometers lange eucalyptus-plantages ziet, waar de bomen slecht enkele meters van elkaar staan en de grond bezaaid is met droge bladeren en schors.
De maatregelen zijn waarschijnlijk vooral een voordeel voor verzekeringsmaatschappijen die minder premies zullen moeten betalen na een brand.
Op Europees niveau wordt er ook nagedacht over de problematiek, maar met ondoordachte landbouw- en herbebossingssubsidies verergert ze de situatie alleen maar. Europa deelt landbouw-subsidies uit aan grootschalige landbouwprojecten die weinig of geen rekening houden met de biodiversiteit en de herbebossingsprogramma’s zijn inadequaat en komen de originele biodiversiteit niet te goede.
Bovendien schiet Europa zichzelf in de voet door niet duurzame of onvoldoende regelgeving. Zo keurde de EU laatst goed dat volledige bomen nu ook gebruikt mogen worden om energie op te wekken uit biomassa, hiermee wil ze, tegen de raad van vele experten in, een inefficiënt schaamlapje ophangen tegen Europa’s gebrek aan initiatief op vlak van groene energie en co²-reductie.
Strikt genomen neemt het bos dan wel toe in Europa, maar de meeste nieuwe bossen tonen gebrekkige biodiversiteit en dienen de industrie.
Dit is helaas geen origineel verhaal, wereldwijd wordt er roofbouw op de planeet gepleegd ten koste van de natuur en de mens in functie van een economie met een kortetermijnvisie.