‘Mensen zijn kijkdieren’, zegt Gie van den Berghe. ‘Eerst zien, dan geloven. Zien ís geloven. Ook via andermans ogen en lenzen. Foto's hebben een enorme overtuigingskracht. Maar merkwaardig genoeg kijken en zien we doorgaans nogal achteloos en oppervlakkig, en ook met foto's springen we niet bepaald zorgvuldig om.’ Vertrekkende van dat uitgangspunt levert Van den Berghe met Kijken zonder zien een klassieker af voor wie wil nadenken over de ware kracht van beelden in de zogenaamd visuele maatschappij.
‘De overtuiging dat de camera niet liegt, niet liegen kan, maakt de leugen mogelijk. Er wordt geknipt en geplakt dat het een lieve lust is. Soms bewust, vaker niet-bewust, zonder dat men er erg in heeft. Foto’s en bijschriften worden werktuigelijk aangepast aan andere omstandigheden en visies, toegesneden op nieuwe interpretaties en collectieve herinneringen. Gebeurtenissen veranderen van tijd, oorden van naam, slachtoffers en daders van identiteit.’
De auteur bespreekt het traject dat vijftien beelden afgelegd hebben van het moment dat ze gemaakt werden tot hun huidige plaats in de “collectieve herinnering”, als zoiets al zou bestaan. Het naakte Vietnamese meisje Kim Phuc, het jongetje dat het getto van Warschau verlaat, de inname van Iwo Jima met een Amerikaanse vlag en van Berlijn met een Sovjetvlag… Achter de iconische beelden van de twintigste eeuw gaan veel meer verhalen en verschuivingen schuil dan de meesten onder ons beseffen. Die verschuivingen variëren van bewuste vervalsing tot onbewuste herinterpretatie.
Een voorbeeld van flagrante betekenisverandering is het beeld met kinderen in streepjespakken dat jarenlang op de cover van de Stem der Martelaren, een anti-communistische uitgave van conservatief-katholieke signatuur, prijkte. Wat kinderen in een Sovjet-concentratiekamp moesten voorstellen, waren in feite Oost-Duitse peuters in een badjas na hun zwempartij.
Van den Berghe put uitgebreid uit de beeldenbank van midden vorige eeuw, toen de ideologische conflicten vaak met behulp van fotografische beelden uitgevochten werden. Bovendien is het een periode die de historicus zeer goed kent, wat hem in staat stelt secuur te contextualiseren en te informeren. Wie zou denken dat dit vandaag niet meer kan, bekijkt deze videopresentatie van de Italiaanse fotograaf Ruben Salvadori maar eens:
Kijken zonder zien. Omgaan met historische foto’s door Gie van den Berghe is uitgegeven door Pelckmans. 204 blzn. ISBN 978 90 289 6252 1