Syrische schrijver Khalifa: ‘Oorlog ontneemt mensen alles, behalve hun streven naar waardigheid’

© Reuters / Osman Orsal​

Khaled Khalifa is een van de weinige Syrische schrijvers die zijn thuisland niet verlaten heeft en ondanks de benarde situatie blijft schrijven. Zijn werk zorgt vaak voor controverse, niet in het minst in Syrië, dat een deel van zijn boeken verboden heeft. Dat neemt niet weg dat hij internationaal als een van de allergrootsten wordt beschouwd. Zo was hij finalist voor de International Prize for Arabic Fiction en laureaat van de prestigieuze Naguib Mahfouz Medal for Literature. In het Nederlands is hij vooral bekend van de bekroonde roman Er zijn geen messen in de keukens van deze stad en het onlangs verschenen De dood is een zware klus.

***

De dood is altijd hetzelfde, maar soms is hij een extra zware last voor de levenden. Er is een groot verschil tussen een oude man die sterft in zijn stad, te midden van zijn dierbaren en dicht bij een begraafplaats, en een andere die op honderden kilometers overlijdt.

Aan het sterfbed van zijn vader in Damascus kon Boelboel diens laatste wens onmogelijk niet vervullen. Na zijn dood wilde hij in zijn geboortedorp Anabiyya in het noorden van Syrië worden begraven. Samen met zijn broer en zus onderneemt de verteller in De dood is een zware klus van Khaled Khalifa een hachelijke reis door oorlogsgebied.

Onderweg betreurt Boelboel dat hij zijn vader niet duidelijk maakte hoe moeilijk het is zijn wens uit te voeren in een periode waarin de doden in anonieme massagraven worden gegooid. Langs een landschap van vernieling en controleposten waar vernederende afpersingen wachten, riskeren de broers en zus hun leven.

Waarom al die moeite, vraag je je als lezer af. Het rottende lijk is een ondraaglijke last, maar toch zetten ze door. Oorlog ontneemt mensen alles, behalve hun streven naar waardigheid, lijkt de boodschap.

Tijdens de tocht overschouwt Boelboel het leven van zijn vader. Met de revolutie voltrok zich een kentering. Niets joeg zijn vader nog angst aan, hij vervoegde zich bij de revolutionairen in belegerd gebied, trouwde met zijn jeugdliefde en verzorgde de graven van de martelaren.

Meesterlijk toont Khalifa hoe vernieling tot onverwachte transformaties kan leiden. Gaandeweg werpt ook de verteller zijn angst van zich af. Boelboel wordt een vreemd soort held, die niet zozeer grootse daden verricht als wel de gave verfijnt om hoop uit futiliteiten te putten. Al is hij afgestompt door de oorlog, die de meest dramatische verhalen reduceert tot faits divers, toch blijft zijn kern behouden. De auteur schetst ook hoe crisissen ook kansen creëren, doodsverachting versterkt de drang tot waarachtigheid.

Zelf neemt Khalifa ook niet bepaald een blad voor de mond. Als een van de weinigen van zijn familie en vrienden verkoos hij in Syrië te blijven en geeft hij ongezouten zijn mening over de terreur van het regime. In wat de Syrische dissident Yassin Haj Saleh “het koninkrijk der stilte” noemde, weigeren veel kunstenaars en activisten nog een blad voor de mond te nemen. In het koninkrijk van de dood is hun stem echter erg zwak.

In het absurde universum van de Irakese schrijver Hassan Blasim is er geen ruimte voor waardigheid. De overlevingsdrang van de vertellers van de verhalen van Lijkententoonstelling laat geen ruimte voor mededogen.

In twaalf verhalen, een geliefd genre in de Arabische literatuur, getuigen getraumatiseerde mannen over hun ervaringen in een land dat al decennia door gruwel wordt geteisterd. De herinneringen aan de slepende oorlog met Iran, de tirannie van Saddam Hoessein, de arbitraire Amerikaanse bezetting en de moordlust van de gewapende milities zijn de voedingsbodem voor de macabere vertellingen. De vertellers zijn geen meester over hun eigen lot maar worden verzwolgen door de oorlogsmachine, die gestalte krijgt in de onthechte stijl van Blasim.

Omdat de werkelijkheid niet te beschrijven is, neemt de schrijver zijn toevlucht tot absurdisme. In het openingsverhaal, ‘De wolf’, stuit de protagonist na lange afwezigheid in zijn appartement op een bloeddorstige wolf, een metafoor voor zijn eigen angst. Angst gaat met alle vertellers op de loop, zelfs diegenen die zijn gevlucht kunnen niet ontsnappen aan de oorlog en de zinloosheid van het leven. ‘Alles wat ik weet, is dat er, wanneer je sterft, geen draad van je geheugen overblijft en geen enkel besef van het leven dat je hebt geleid.’ De mens is een wolf voor zijn medemens.

In ‘De vrachtwagen naar Berlijn’ maakt een jongen 34 lotgenoten af tijdens een clandestiene tocht van Istanboel naar Berlijn. ‘Dit verhaal speelt zich af in het donker. Als ik het opnieuw zou moeten schrijven, zou ik alleen de kreten van afschuw die werden geslaakt, en de andere mysterieuze geluiden die de slachtpartij vergezelden optekenen. Een groot deel van het verhaal zou niet misstaan in een experimenteel radioprogramma.’

Oorlog vormt ook het decor voor De vierde wand van Sorj Chaladon. De Grieks-joodse regisseur Samuel is vastberaden om Antigone van Jean Anouilh op te voeren tijdens de burgeroorlog in Libanon, in een kapotgeschoten theaterzaal bij de demarcatielijn in Beiroet.

Het stuk van Anouilh, een meerduidige tekst die ruimte laat voor interpretatie, werd voor het eerst opgevoerd tijdens de nazibezetting van Parijs. Het riep controverse op, waardoor de acteurs na afloop in vertwijfeling verkeerden, ze voelden zich ingemetseld.

Het enthousiasme van het publiek doorbrak de vierde wand, de imaginaire muur aan de voorzijde van het podium. Dat gegeven maakt het zo aantrekkelijk voor Sam om de herwerking van Sophocles te ensceneren in de ideologische strijd tussen falangisten, Palestijnen, sjiieten en druzen.

Door ziekte moet hij het krankzinnige idee opgeven. Zijn vriend Georges neemt het over en reist naar Beiroet om acteurs bij de strijdende partijen te ronselen. Hun utopische plan is gedoemd om te mislukken, hoe kan toneel de oorlogsmachine, al is het maar voor een paar uur, stilleggen? Alle acteurs dragen tragediemaskers: als ze het afzetten, breekt de strijd weer los.

Op briljante wijze geeft Chalandon inzicht in partijdigheid en radicalisering. Georges raakt betrokken bij het conflict. De linkse vredesactivist van weleer wordt een oorlogsmisdadiger. Hij gaat zover mee in de oorlogslogica dat hij zijn comfortabele leven de rug toekeert en afgestompt raakt door het geweld. ‘Niemand weet wat een bloedbad is. Men vertelt alleen over het bloed van de doden, nooit over de lach van de moordenaars. Men ziet hun ogen niet op het moment dat ze moorden. Men hoort ze niet op de terugweg hun zegeliederen zingen. Men praat niet over hun vrouwen die op de terrassen met bebloede hemden zwaaien alsof het vlaggen waren.’

Brigitte Herremans is beleidsmedewerker Midden-Oosten en Noord-Afrika bij BOZAR

De dood is een zware klus door Khaled Khalifa is uitgegeven door De Geus. 224 blzn. ISBN: 978 90 4453 928 8
Lijkententoonstelling door Hassan Blasim is uitgegeven door Uitgeverij Jurgen Maas. 168 blzn. ISBN: 978 94 9192 131 5
De vierde wand door Sorj Chalandon is uitgegeven door Atlas Contact. 296 blzn. ISBN: 978 90 2544 898 1

Vijf jaar na zijn eerste bezoek aan BOZAR is Khaled Khalifa opnieuw te gast op 18 april. Hij praat er over zijn leven en werk met Alma Salem, curator van het Tourab: Syrian Art Space-festival dat die week in Brussel plaatsvindt.

Dit artikel werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!