Schrijvers die niemand ziet, bestaan niet
Zwarte schrijvers bundelen hun eigen verhalen
Is dat überhaupt nog nodig, verhalen van afro-Belgische auteurs bundelen in een apart zwart boek? Slam poet Lisette Ma Neza maakt duidelijk waarom ze zo’n boeken nodig heeft en er zelf aan bijdraagt.
‘Er zijn op en achter het witte doek te weinig mensen van kleur aanwezig om de verhalen van zwarte makers te selecteren.’
© Reuters / Yves Herman
‘Kom samen’, zegt de wijze man die op mijn vader lijkt tegen de kinderen in het vluchtelingenkamp. Ze staan te popelen en te juichen om een nieuw verhaal. ‘Oké, oké. Ik vertel jullie een verhaal. Niet mijn verhaal, maar dat van ons.’ Hij vertelt het hen en zo blijven de verhalen in leven, zo wordt de traditie van mond tot mond, van generatie op generatie doorgegeven, in een van de gebundelde verhalen uit het nieuw verschenen boek AfroLit: moderne literatuur uit de Afrikaanse diaspora.
AfroLit is het vervolg van de bloemlezing Zwart: Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen. Twintig auteurs uit Vlaanderen en Nederland dragen aan het boek bij, elk met een eigen verhaal. Wat hen bindt, is de kunst van het woord, en hun wortels die (deels) in het Afrikaanse continent liggen. AfroLit ziet de term ‘Afrikaanse diaspora’ breder dan de bundel Zwart en bevat ook stemmen die wortels hebben in Noord-Afrika, Zuid-Amerika en in de Caraïben. De verhalen zijn zoals de auteurs: heel eigen. De ene stelt geen vragen, maar roept ze op. De andere bevraagt de lezers, de samenstellers en zichzelf: waarom zitten mijn verhaal en ik eigenlijk in deze bundel?
Hasna Ankal schrijft over hoe ze de termen die haar opgelegd zijn, weigert, en de manier waarop doet mij denken aan de scherpzinnige blik van activiste Emma-Lee Amponsah. Eerder dit jaar las ik teksten van haar in het boek Being Imposed Upon. Daarin schudt Emma-Lee je wakker en doet ze je nadenken over concepten die vernoemd zijn naar dekolonisatie, maar die deze term en dit proces teniet- en tekortdoen. Being Imposed Upon bundelt op zijn beurt zowel Nederlandstalige als Franstalige bijdragen van 17 zwarte non-binaire en vrouwelijke auteurs over verschillende aspecten van hun complexe identiteiten.
Tijdens het lezen van AfroLit voel ik van alles. Ik schaterlach uit herkenbaarheid en ik ben in tranen, opnieuw uit herkenbaarheid. Tijdens het lezen van Being Imposed Upon noteer ik de talloze referenties en beland ik in de geschriften van de Frans-Antilliaanse schrijver Édouard Glissant, in de speeches van de Amerikaanse burgerrechtenactiviste Sojourner Truth en leer ik meer over mijn geschiedenis dan ooit tevoren. Ik voel dat de verhalen niet alleen van de schrijfsters zijn, maar ook van mij.
Het dominante narratief in ons literair landschap is geen vertegenwoordiging van de Lage Landen meer, bij lange na niet. Niet zonder deze boeken.
Een aantal van de auteurs uit Being Imposed upon leverde ook een bijdrage aan die eerdere, Nederlandstalige bundel: Zwart, die twee jaar geleden uitkwam. De verhalen waren soms een kreet, soms een troost, en de reacties erop kwamen uit allerlei hoeken. Er werd gediscussieerd over de titel, nog voor het boek werd opengeslagen. ‘Waarom heet het boek Zwart? Er is toch geen boek dat Wit heet?’, hoorde ik op de boekvoorstelling in de Vooruit in Gent.
De krachtige antwoorden van de auteurs bleven mij na die avond sterk bij. Ze vertelden over hoe het drieletterige woord ‘wit’ zowat op elk boek staat geschreven, in koeienletters ook. Ze vertelden hoe elke protagonist vanzelfsprekend wit is, elke figurant, elke antagonist. In elk script, gedicht en op zowat elke televisiezender, en bovendien is dat al hun hele leven zo.
Wat mij het meest bijbleef die avond was het verhaal van Nozizwe Dube, over opgroeien in Zimbabwe, waar ze – zoveel kilometers verwijderd van het Europese continent – nog steeds alleen maar witte mensen voorgeschoteld kreeg. Op televisie, in de geschiedenislessen, en ga zo maar door.
Ik nam haar verontwaardiging over toen ze sprak over een college op de KU Leuven dat alle belangrijkste filosofen uit de geschiedenis behandelde. Alle filosofen in het college waren (natuurlijk) (maar zeer onterecht) witte mannen uit het Westen. ‘Heeft Afrika geen filosofen? Filosofen zijn mensen die nadenken, toch? Denken mensen niet na in het Midden-Oosten? In Latijns-Amerika?’ Haar vragen galmden door de zaal, en maanden later nog steeds door mijn hoofd.
Sayonara Stutgard stelt in haar AfroLit-verhaal, dat gaat over zwarte liefde en een soort surrealisme, plots dezelfde vragen. Ze stelt hetzelfde vast. ‘In de bouquetreeksen die ze tijdens haar puberjaren verslond, werd het lichaam van de dame in nood altijd lelieblank of helemaal niet beschreven, wat eigenlijk nog erger was, omdat de protagonist de huidskleur van de neutrale vanzelfsprekendheid draagt.’
Ook in Being Imposed Upon komen de vragen van Nozizwe opnieuw bovendrijven, dit keer in het Frans. Schrijfster Djia Mambu vertelt in anekdotes hoe het er achter de schermen bij mediabedrijven zoals de BBC aan toe gaat. Er zijn op en achter het witte doek te weinig mensen van kleur aanwezig om de verhalen van zwarte makers te selecteren en uit te lichten. Of te weinig witte mensen die verder willen kijken dan hun huid wit is. De zwarte stemmen sneuvelen en representatie wordt onmogelijk gemaakt.
Mambu sluit haar tekst af met de woorden: ‘Ce qu’on ne voit pas, n’existe pas.’ Wat niemand ziet, bestaat niet. Het dominante narratief in ons literair landschap is
geen vertegenwoordiging van de Lage Landen meer. Bijlange na niet. Niet zonder Zwart, Being Imposed Upon en AfroLit. Niet zonder Heleen Debeuckelaere, Babs Gons, Sulaiman Addonia, Avery Bertrand Iradukunda, Grâce Ndjako, Clarice Gargard…
De lijst van namen is nog veel langer. Het verhaal van de Afro-Europeaan, het verhaal van de Afrikaan, het verhaal van… Welke term je er ook op wil plakken, het is ons verhaal. Wij vertellen dit verhaal zelf. Wij zijn denkers, poëten, wetenschappers, uitvinders, onderwijzers, journalisten, romanschrijvers en wij zijn bundels van verhalen.
AfroLit: moderne literatuur uit de Afrikaanse diaspora samengesteld door DalillaHermans en Ebissé Rouw en uitgegeven door Uitgeverij Pluim, 2020. Met bijdragen van o.a. Hasna Ankal, Tracy Bibo Tansia, Lisette Ma Neza, Grâce Ndjako, Sulaiman Addonia. 184 blz. Ook verkrijgbaar als e-book.
Zwart: Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen samengesteld door Vamba Sherif en Ebissé Rouw en uitgegeven door Atlas Contact, 2018. Met bijdragen van o.a. Chika Unigwe, Nozizwe Dube, Dalilla Hermans, Sabrine Ingabire, Olivia U. Rutazibwa. 208 blz.
Being Imposed Upon is uitgegeven door Onomatopee, 2020. Met bijdragen van o.a. Emma-Lee Amponsah, Heleen Debeuckelaere, Lisette Ma Neza, Melat Gebeyaw Nigussie. 272 blz.
Deze recensies werden geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.