“‘We gaan niet automatisch naar de verdoemenis’

/p>

Pixnio (CC0)

De klimaatproblemen zijn een deel van een clusterbom, schrijft Zeronaut Mike Van Acoleyen. Ze laten heel wat andere bommetjes op ons los: het uitsterven van onze biodiversiteit, de verzuring van de oceanen… Het zijn symptomen van een mensheid die niet meer in harmonie leeft met zijn omgeving, maar er is hoop. Want de planeet én de mens zijn bijzonder goed in zich aanpassen.

We worden getroffen door twee grote crisissen. Op korte termijn corona, op langere termijn klimaat.

Bij de eerste crisis zijn de slachtoffers onmiddellijk zichtbaar: zoveel besmettingen, zoveel doden per dag. Bij de tweede voelen we wel de zomers warmer en de winters natter worden. Maar de doden vallen ver weg, onzichtbaar voor onze ogen, meestal in landen en streken die de onze niet zijn.

In beide speelt de wetenschap een bijzondere rol, maar alleen voor de coronacrisis kon de wetenschap via de virologen het beleid écht overnemen. De coronacrisis staat op zich, het is een pandemie en pandemieën gaan voorbij. Ook de pest ging voorbij, die veel zwaardere pandemie waar we wetenschappelijk niets tegenover konden zetten. En na twee jaar was zelfs de Spaanse griep uitgeraasd.

De klimaatproblemen daarentegen zijn maar een deel van een clusterbom, een bom die ontploft tijdens de val en dan verschillende andere bommen loslaat. Er is ook het grote uitsterven van onze biodiversiteit, de aangetaste ozonlaag, de verzuring van de oceanen, de nitraatcrisis, het zoetwatergebrek, enzovoort… Het probleem is niet groot, het is immens.

Het zijn symptomen van een mensheid die niet meer in harmonie leeft met zijn omgeving. En dat lossen we niet op met een vaccin en een tijdelijke lockdown, daarvoor is een systeemverandering nodig.

Verband?

Regelmatig wordt de poging gedaan om de coronacrisis en de klimaatcrisis met elkaar in verband te brengen. Is corona een gevolg van de klimaatwijziging? Nee, pandemieën duiken op en verdwijnen, net als aardbevingen en vulkaanuitbarstingen. Daar hebben we als mens geen vat op.

Natuurlijk, we hadden met meer respect moeten omgaan met onze biodiversiteit. We hadden geen vleermuizen moeten eten. We hadden de wilde dieren en hun reservoir aan virussen in hun eigen territorium moeten laten. Maar vooral, we hadden niet met tien miljoen in een stad moeten gaan samenwonen en we hadden de wereld niet moeten rondvliegen.

Allemaal waar, de menselijke impact is nooit veraf. Maar ik zou het toch graag vanuit een breder perspectief willen zien. En daarvoor keer ik terug naar een van mijn oude helden. James Lovelock schreef in 1979 het boek Gaia, a new look at life on earth. Ooit was het een cultboek, maar nu — in tijden dat het er echt op aankomt — lijkt het een beetje in de vergeethoek gesukkeld te zijn.

Madeliefjeswereld

Uiteraard doe ik Lovelock oneer aan als ik zijn Gaia-theorie in enkele regels wil vatten. Het komt er op neer dat een wereldomvattend ecosysteem via terugkoppelingen steeds zorgt voor het matigen van de extremen. Het systeem zoekt steeds naar evenwicht en stabiliteit. De verstoringen worden tenietgedaan door tegenreacties.

James Lovelock en oceanoloog Andrew J. Watson ontwierpen ter illustratie een vereenvoudigd model dat ze in de computer gooiden: Daisyworld (‘Madeliefjeswereld’). Stel, je hebt een eenvoudig systeem met één zon, één aarde en twee levensvormen, witte en donkere madeliefjes. Donkere bloemetjes groeien beter in de koude, want ze trekken de warmte die ze nodig hebben aan. Witte groeien beter in de warmte, want ze kunnen met hun wit oppervlak warmte weerkaatsen.

De aarde warmt geleidelijk op. In het begin floreren de donkere omdat het kouder is. Ze bedekken de oppervlakte van de planeet, waardoor die minder vermogen krijgt om straling terug te kaatsen en meer zonnewarmte opslaat. Ze warmt wat sneller op om de koude te overwinnen. Maar daardoor stijgt de temperatuur en beginnen de witte madeliefjes het beter te doen. Ze groeien en bloeien en tooien de planeet wit. Die daardoor een bleker uitzicht krijgt en meer zonlicht en warmte de ruimte in kaatst.

De aarde als één levend wezen. Alles is zo netjes op elkaar afgestemd als de cellen en de regelsystemen binnen een lichaam.

De temperatuur past zich weer aan. Wordt het te koud, dan nemen de donkere madeliefjes het over. Wordt het te warm, dan bloeien de witte. Een simpel systeem, met twee bloemetjes, volstaat om de temperatuur op een planeet te reguleren.

Maar op onze planeet leven er wel wat meer dan twee soorten. We hebben een bijzonder rijk en complex systeem van interacties. We hebben rotsen, oceanen, wolken en een dampkring. We hebben micro-organismen, planten, zwammen en dieren. We hebben woestijnen en bossen. En we hebben ook mensen. Die zijn allemaal met elkaar verbonden, en die reguleren elkaar voortdurend om tot een evenwicht te komen. Treedt er een verstoring op, dan past het systeem zich aan: een teveel aan lemmingen leidt tot meer poolvossen.

De aarde doet dit zo vernuftig, zo slim, dat Lovelock een superorganisme vermoedt. Geen superbrein, geen godin Gaia, maar wel de aarde als één levend wezen. Alles is zo netjes op elkaar afgestemd als de cellen en de regelsystemen binnen een lichaam.

Meer dan de som

We zien dit nog gebeuren, individuele wezens die zich verenigen tot een superwezen met een eigen identiteit. Mijn favorieten zijn de ééncellige slijmzwammetjes Dictyostelium discoideum. Amoebeachtige goedzakken die in de bodem leven.

Op bepaalde momenten in hun leven komen de wezentjes samen. Ze vormen een slijmerige kolonie waarop ze een minipaddenstoel, een vruchtlichaam, ontwikkelen. Met gespecialiseerde cellen, dus echt een meercellig organisme, een superwezen vergeleken met die amoebes. Nadien valt het weer uiteen en gaat elke amoebe zijn eigen ééncellige gang verder door het leven.

De natuur zit nog vol met dergelijke voorbeelden. Niet alleen ééncelligen die kolonies vormen, maar wat gedacht van bijen en mieren in hun complexe samenlevingen? De mierenhoop gedraagt zich niet als een verzameling samenwerkende individuen maar als een wezen op zich. Hij kan groeien, zich splitsen, leven, communiceren…

De hive mind omschrijft een soort collectief verstand, dat ontstaat uit de zelforganisatie van die groep.

De mierenhoop is een individueel superwezen, waar de mieren zelf geen besef van hebben. Hij leeft net zoals een lichaam dat met hormonen en neurotransmittors signalen tussen zijn cellen deelt om het geheel aan te sturen. Alleen hier gaat het om chemische signaalstoffen die door de individuele mieren uitgewisseld worden.

De mierenkoningin regeert niet, ze legt alleen maar eieren. Maar het superwezen, de mierenhoop, regeert en bereddert alles. Hij heeft een lichaam dat gebaseerd is op de interacties tussen alle mieren en hij is duidelijk meer dan de som van de individuele insecten. Nog een stapje verder en we zien een stad ook als zo een superorganisme, mogelijk met het brein maar alleszins met de vorm van een amoebe.

Bijenkorfbrein

Als we met velen samenkomen, ontstaat er dan niet alleen een zelfregulerend lichaam maar ook een brein, een bewustzijn? De Hive mind is een modewoord. Het omschrijft een collectief soort verstand in een voldoende grote groep individuen. Collectieve intelligentie die ontstaat uit de zelforganisatie van een groep.

Een leuke uitwas is het begrip wisdom of crowds, tevens de titel van een boek uit 2004 van James Surowiecki. De Amerikaanse publicist claimt dat een grote groep leken in bepaalde omstandigheden meer weet dan gespecialiseerde deskundigen.

Hij illustreert dat met een aantal opvallende voorbeelden. Onder de juiste omstandigheden kan een groep beter het gewicht van een koe inschatten dan een specialist. Het gemiddelde van de gokken van al die leken benadert de waarheid beter dan het gefundeerde beredeneerde oordeel van de kenner. De groep is slimmer dan zijn delen, en de delen zelf hebben er geen besef van.

Niemand van de deelnemers kan dat collectieve verstand vatten of begrijpen. Zijn dit allemaal indicaties van een spontaan ontstaand superbrein in een groep? Ik laat het open liggen voor speculatie, maar het is wel een fijn idee.

James Lovelock ziet het nog iets groter. De gehele aarde, met zijn miljarden levensvormen en zijn miljarden terugkoppelingen, is een groot superwezen. De aarde waakt over haar stabiliteit, al dan niet onbewust, en zorgt ervoor om de uitwassen af te vlakken.

En we zitten met een uitwas. Op aarde is één diergroep zodanig succesvol geworden dat alle andere dier- en plantengroepen eronder lijden. Ze sterven uit of ze verminderen heel sterk in aantal individuen. Ook het klimaat raakt uit balans, zelfs de samenstelling van de atmosfeer en van het zeewater verandert.

Tijd dus voor Gaia om in actie te komen, de herstelmechanismen te activeren. Ze doet dit niet voor het welzijn van de soort “mens”, ze doet dit om het leven op aarde te behouden, voor haar eigen lijfsbehoud. De aarde heeft al grotere rampen overleefd dan deze mensgedreven huidige ramp. Ze heeft al meer diersoorten verloren, maar steeds hebben de terugkoppelingsmechanismen voor een nieuw of hersteld evenwicht gezorgd.

Het superorganisme aarde is hierdoor als levende entiteit blijven voortbestaan. Maar de mens blijft wel afhankelijk van zijn biologisch life support system, dus komen de herstelmechanismen van Gaia mogelijk ook onze soort op een of andere manier ten goede.

Correctiemiddelen van planeet en mensheid

Op drie maanden tijd was de hele wereld besmet. De zwarte dood had er zes jaar voor nodig om vanaf zijn aankomst in de Krim in 1346 heel Europa te besmetten.

Is corona één van de terugkoppelingsmechanismen van Gaia? Soms heb ik de neiging om te geloven van wel. Corona kan maar succesvol zijn dankzij een aantal puur menselijke systemen. Wat zou zo’n bescheiden vleermuisvirus in China in staat stellen om uit te breken?

In eerste instantie de mens die zoals eerder gezegd de natuur te dicht op het vel komt zitten en vleermuizen aan het menu toevoegt. Ten tweede de steden waar we met te veel samenzitten. Onze soort is zijn biologische habitat van een groepje jager verzamelaars van een veertigtal individuen al te snel vergeten.

Ten derde: de wereldwijde economie, het luchtverkeer dat het virus op een recordtempo de aarde rond verspreid. Op drie maanden tijd was de hele wereld besmet. De zwarte dood had er zes jaar voor nodig om vanaf zijn aankomst in de Krim in 1346 heel Europa te besmetten en in 1349 Noorwegen en in 1351 het noorden van Rusland te bereiken. Ze heeft nooit Afrika, Australië of de Amerika’s aangedaan.

Nu praten we over drie maanden tussen Wuhan en de eerste lockdown, en over alle landen ter wereld. Doordat we met zovelen dicht bijeen wonen en zoveel wereldwijde contacten onderhouden zijn we bijzonder kwetsbaar geworden voor exotische opportunistische virussen, een Gaia terugkoppelingsmechanisme.

Uiteraard zijn er binnen de mensheid zelf op haar beurt verdere correctiemiddelen. Nog nooit zijn de wetenschap en de farma-industrie er in geslaagd zo snel een gamma aan vaccins te ontwikkelen.

Maar, en hier wordt het nog interessanter, nog nooit is de wereld ook zo snel bereid geweest in te gaan tegen enkele van haar dierbaarste economische credo’s, zoals ‘groei’. Landen, mensen en bedrijven gingen in lockdown. De wereldwijde verplaatsing van mensen ging in het slot. De economie hoefde ineens niet meer te groeien, bedrijven die niet-essentiële taken verrichtten, gingen dicht tenzij ze konden telewerken.

De gevolgen bleven niet uit. Wekenlang was de lucht vrij van vliegtuigen. De snelwegen waren quasi vrij van autoverkeer, zo vrij dat zelfs de verkeersberichten op de radio werden afgeschaft bij gebrek aan files. Ondenkbaar in 2019.

Het water in Venetië was nog nooit zo zuiver geweest en de straten nog nooit zo rustig. De mensen herontdekten massaal de natuur van bij ons, de trage wegen, de wandelpaden. Satellietbeelden toonden zones die na al die jaren volledig smogvrij werden, zo konden de mensen in Bejing weer bergen zien aan de rand van hun stad.

Ja, het was allemaal maar tijdelijk, en de tweede golf werd al veel minder kordaat aangepakt, maar de mensheid bewees dat ook zij konden terugkoppelen. De economie hoeft niet eeuwig te groeien en alles te bepalen. De maatschappij moet niet doordraven aan haar onmenselijk tempo. We zijn als samenleving in staat om stop te zeggen als er hogere belangen op het spel staan zoals de volksgezondheid. Gaia gaat ook met ons aan de slag. Natuurlijk, in dezelfde periode zijn de rijken desondanks wel opnieuw rijker en de armen armer geworden, dus dat heeft corona niet kunnen doorbreken.

Laat ons dit doortrekken naar die andere crisis, die van klimaat en milieu. Ook hier treedt Gaia op. De milieubeweging is in de jaren zeventig niet zonder reden ontstaan. De eerste en belangrijkste klimaattop ooit, maakte gemeengoed van een aantal groene ideeën. Gaia brengt dus ook vandaag al wat schuchtere terugkoppelingsmechanismen voort die het natuurlijk evenwicht willen herstellen. Maar nog nooit zijn die erin geslaagd om de economische groei ideologie te vervangen door een economie van het genoeg.

Ik haal er een retorische vraag bij: ‘People are suffering. People are dying. Entire ecosystems are collapsing. We are at the beginning of a mass extinction, and all you can talk about is money and fairy tales of eternal economic growth. How dare you?’

Het fabeltje van eeuwige economische groei is niet te matchen met een eindige aarde.

Inderdaad Greta Thunberg stelt de juiste vraag. Hoe durft onze maatschappij via haar wereldleiders het aan om inderdaad de problemen wél te zien maar er niet naar te handelen? Waarom is de impact van Gaia om zaken op orde te stellen bij de menselijke systemen nog niet groot genoeg? Misschien zijn concepten als winst, groei en de waarde van aandelen te vreemd, te exotisch, voor een systeem gebaseerd op relaties tussen biologische wezens en hun landschap.

Of misschien moeten we gewoon nog wat geduld hebben met Gaia, komt alles wel terug tot evenwicht nadat de mensheid zichzelf heeft uitgevaagd. Of, ten derde, de hypothese waar ik op hoop, zal de mensheid nog op tijd bij zinnen komen en de nodige maatregelen treffen. Ze heeft het immers, in het klein maar wellicht succesvol, kunnen oefenen op de coronacrisis.

Rampen, zichtbaar en voelbaar, blijken de beste stimulans te zijn om het roer om te gooien. En dat er nog klimaatrampen op komst zijn, daar kunnen we zeker van zijn. Ze zullen, vrees ik, nog wat harder moeten bijten dan corona, want de maatregelen zullen ook ingrijpender en langduriger moeten zijn. Technologie alleen zal het niet oplossen, al zal Gaia uiteraard ook technologie inschakelen.

We moeten overgaan naar een periode van post-kapitalisme. Het fabeltje van eeuwige economische groei is niet te matchen met een eindige aarde. Pas als we als mensheid actief de harmonie met onze hulpmiddelen kunnen herstellen, onze lucht, ons water en onze mede-aardbewoners, pas dan kan de klimaatverandering kantelen en zullen we aan een nieuw hoofdstuk van het menselijk leven op aarde beginnen.

Gaia heeft dus een duidelijke taak, ze moet bij ons inzet voor een hoger doel aanwakkeren. Ze moet ons losweken van materialisme en foute economische denkbeelden. Hierdoor kan ze de evenwichten herstellen en ontstaat er ook voor ons hoop binnen het systeem aarde.

De belangrijkste conclusie die ik wil trekken: er is hoop. We gaan niet automatisch naar de verdoemenis. Binnen ons, mensen, spelen ook correctiemechanismen in samenhang met de rest van de wereld. We zijn in staat met de hulp van Gaia de teugels uit handen nemen van de blinde markt en samen naar een hoger doel te streven.