13.000 doden, maar Duterte blijft populair

Rodrigo Duterte is de Zuidoost-Aziatische Trump: een traditionele politicus die zich afzet tegen de traditionele politiek, een machthebber die zich voordoet als de verdediger van de machtelozen. Zijn bestuur is internationaal vooral gekend -of berucht- door de genadeloze oorlog tegen drugs, die in feite neerkomt op een oorlog tegen arme drugsgebruikers. Maar er is meer aan de hand.

Wij maakten een politieke stand van zaken, en een vooruitblik op het volgende politieke jaar, op met Frances Lo. Zij is gepokt en gemazeld in het Filipijnse bewegingsleven, en werkt momenteel als coördinator van 11.11.11 in Azië. ‘De grootste interne bedreiging voor de Filipijnen, is president Duterte zelf’, zegt Lo. Zijn plannen voor een “revolutionaire regering” komen na anderhalf jaar geweld en destabilisering, en dreigen de Zuidoost-Aziatische achipelstaat terug te duwen naar het autoritaire bestuur dat het land tijdens de Marcosdictatuur zo zuur opbrak.

Prachatai CC BY-NC-NA 2.0​

Volgens onderzoekers zijn er tijdens het eerste jaar van de regering Duterte zo’n 12.000 doden gevallen bij de “oorlog tegen de drugs”.

Frances Lo: Het is zeer moeilijk om daarover echt harde cijfers te geven omdat de statistieken niet betrouwbaar of niet openbaar zijn. De burgerorganisaties die de situatie monitoren spreken nu over 13.000 doden, de politiestatistieken houden het bij “slechts” 7000 en 4000 die “in onderzoek” zijn.

De War on Drugs is geen eenvoudige, opgaande lijn. Toen een Koreaanse zakenman gedood werd binnen de gebouwen van de politie en door politie-agenten, haalde de president alle activiteiten en onderzoeken rond drugszaken weg bij de politie, ‘omdat ze corrupt is tot op het bot’. Maar eenmaal de verontwaardiging weggeëbt was, herstelde hij alles bij het oude.

Toen kwam de moord op een middelbare scholier die het winkeltje van zijn ouders oppaste. De camerabeelden, waarop te zien is dat twee manen in burger de jongen wegleiden, zorgden opnieuw voor grote publieke verontwaardiging. Zeker toen de media andere voorbeelden brachten van kinderen tussen 6 en 18 die het slachtoffer werden van de War on Drugs. Duterte verschoof de opdracht van de drugsoorlog naar een nieuwe instelling, maar omdat dat agentschap zo klein is, zegt hij toch weer dat de politie onontbeerlijk is in de strijd tegen de drugs.

Uit opiniepeilingen die uitgevoerd werden tussen zijn aantreden in juli 2016 en december vorig jaar bleek dat er ruime steun was voor Duterte’s War on Drugs

Volgens het hoofd van de Dangerous Drugs Board telt de Filipijnen 1,3 miljoen drugsgebruikers of zo’n één procent van de bevolking. De president heeft het echter over drie tot vier miljoen drugsgebruikers, over een narcostaat, over het feit dat alle politici en de politie onder één hoedje spelen met de drugskartels… wat het probleem meteen veel groter maakt en dus ook urgenter om genadeloos aan te pakken.

Uit opiniepeilingen die uitgevoerd werden tussen zijn aantreden in juli 2016 en december vorig jaar bleek dat er ruime steun was voor Duterte’s War on Drugs. Volgens sommige peilingen steunde zeventig tot tachtig procent van de kiezers zijn War on Drugs, en gaf meer dan negentig procent hem een positieve score, ook uit de lagere middenklasse en de armen.

De verklaring voor die massale steun voor wat toch een gewelddadig programma is, ligt in het feit dat wel iedereen iemand kent of in de familie heeft die slachtoffer werd van ofwel drugsverslaving of drugsgerelateerd geweld. Stilaan werd duidelijk dat de War on Drugs in de realiteit een Oorlog tegen de Armen was, en dat vermindert de steun voor de drugsaanpak wel bij de lagere klassen -al blijft de algemene waardering voor de president hoog.

In Marawi had het leger maanden nodig om een groep IS-sympathisanten te overwinnen. Is er iemand die kan uitleggen waarom het zo lang moest duren?

Frances Lo: Er zijn verschillende elementen die overlappen en elkaar versterken. Er was een groep militanten die er alles aan wou doen om door IS erkend te worden als hun afdeling in Zuidoost-Azië. Er was een ex-Abu Sayyaf groep die haar positie wou versterken door andere losse groepjes militanten aan te trekken en een internationale legitimatie te krijgen.

Waarom kwam er zo weinig verzet toen Duterte de krijgswet afkondigde voor Mindanao? Het was ditmaal tegen de moslims gericht, dus konden veel meer mensen ermee akkoord gaan.

Maar de hele confrontatie startte met de Maute-groep, wat eigenlijk een geradicaliseerde familie is waarvan beide zoons studeerden in het Midden-Oosten. De familie haalde haar positie en welstand uit een traditie van overheidsopdrachten: wegen- en infrastructuurbouw. Het was dus geen kwestie van arme en uitgesloten groepen. Die Mautegroep vond echter aansluiting met de ex-Abu Sayyaf van Insilon die op zoek waren naar een plek om te schuilen voor het leger dat hen op de hielen zat.

Marawi is weliswaar een islamitische stad, maar het is tegelijk een heel open plaats, met een katholieke school, een katholieke kerk. En het is een stad met een heel ondernemende bevolking.

De militaire actie tegen Marawi zorgde voor heel wat evacuaties: inwoners  van Marawi en omstreken werden verspreid over verschillende omliggende steden, waardoor er tegelijk overal een toename van anti-islamitische gevoelens plaatsvond.

Dat helpt ook te verklaren waarom er zo weinig verzet kwam toen Duterte de krijgswet afkondigde voor Mindanao -ook al kleven er aan die krijgswet uit de tijd van Ferdinand Marcos hele nare herinneringen voor de Filipino’s. Maar, hee, het was ditmaal tegen de moslims gericht, dus konden veel meer mensen ermee akkoord gaan, zeker in de rest van het land waar zich een anti-moslim gevoel genesteld heeft omdat alle moslims voorgesteld worden als terroristenknuffelaars.

Heeft het imago van het leger en van de president eronder geleden dat het zo lang geduurd heeft eer Marawi opnieuw onder controle van de overheid was, en dat de krijgswet nog tot eind december van kracht is?

Frances Lo: Neen. Er is ook echt een verschil tussen de huidige krijgswet en die van Marcos. In de jaren 1970 en 1980 pleegde het leger voortdurend geweld op burgers, met plunderingen, executies, verkrachtingen… De periode van democratisering die we achter de rug hebben heeft gezorgd voor een veel professioneler leger, dat zich in grote lijnen aan de regels houdt.

De minister van Defensie en de stafchef van het leger hadden zich uitgesproken tégen de krijgswet, omdat ze volgens hen perfect in staat waren op treden zonder die uitzonderingsmaatregel. Duterte reageerde daarop door het verhaal van Marawi open te trekken tot een veralgemeende staat van bedreiging door islamistische extremisten én drugsbazen die het terrorisme zouden financieren.

Frankie Torrelavega CC BY-NC-NA 2.0​

En is de toestand in Mindanao nu “onder controle”?

Frances Lo: Dat is niet helemaal zeker. Een aantal milities en bendes verloor hun leidersfiguren, maar dat zou het wel eens makkelijker kunnen maken om ze samen te voegen. Als dat gebeurt, ontstaat er een nieuw en groot probleem. Veel zal ook afhangen van de onderhandelingen tussen de regering en de grote opstandelingengroepen op Mindanao, het MILF en MNLF.

Er is een kaderakkoord met de moslimrebellen, maar om het uit te voeren moet de grondwet aangepast worden

Er is wel een kaderakkoord, maar om het uit te voeren moet de grondwet aangepast worden, zodat er een Bangsa Moro territorium met de afgesproken autonomie kan gemaakt worden binnen Mindanao. Op dit moment liggen twee wetsontwerpen voor in de Kamer, maar ze zijn volkomen verschillend. Het zal heel erg afhangen van de positie die Duterte inneemt, want hij heeft echt een meerderheid in de Kamer. Volgens het kaderakkoord zou het MILF volgend jaar ontwapend moeten worden en moet het een politieke partij worden, in voorbereiding op verkiezingen in 2019.

Mindanao heeft niet alleen een grote moslimbevolking, die erkenning wil als volk en dus ook territoriale eisen heeft. Het eiland heeft ook een grote inheemse bevolking, gezamenlijk Lumad genoemd. Hoe staan zij tegenover het hele Bangsa Moro project?

Frances Lo: Zij voelen zich aan de kant geschoven. Ze wilden dat de Indigenous Peoples Rights Act volledig deel zou uitmaken van het akkoord over Bangsa Moro. Op die manier wilden ze ook binnen het nieuwe territorium respect voor voorouderlijke gronden afdwingen en een stem binnen de nieuwe politieke instellingen. Er zijn wel gesprekken geweest, maar het is onduidelijk of en hoe hun bezorgdheden opgenomen zullen worden in de uiteindelijke wet. Maar als je met mensen van het MILF praat, is duidelijk dat zij geen zin hebben in die hele IPRA.

Dan is er ook nog steeds de communistische gewapende opstand van het New People’s Army (NPA/NDF), die al sinds 1969 loopt. Duterte stak heel uitdrukkelijk zijn hand uit naar de politieke vertegenwoordiging van die beweging en hij benoemde enkele ministers met een uitgesproken linkse signatuur. Blijft er van die verrassende opening nog wat over, anderhalf jaar later?

Frances Lo: De gesprekken tussen regering en NPA zijn voor onbepaalde tijd opgeschort. Dat heeft te maken met het mislukken van een wederzijdse wapenstilstand. Bij het begin van de gesprekken hadden beide partijen elk een eenzijdige wapenstilstand afgekondigd, waarna ze die allebei wel eens schonden. Maar het voorstel van Duterte om een wederzijdse en afdwingbare wapenstilstand af te kodigen mislukte.

Wie lag er dwars?

Frances Lo: Moeilijk te zeggen. Ze gingen allebei in de fout, maar de NPA had zeker het gevoel dat de president hen voorafgaand een politieke overgave vroeg -en daartoe zijn ze niet bereid.

Het is allesbehalve duidelijk dat het leger achter de president staat bij gesprekken met de communistische opstandelingen

Duterte ontkende die lezing van zijn voorstel en beklemtoonde dat het louter om vertrouwenwekkende maatregelen ging, zoals dat ook met het MILF gegaan was. Wellicht speelt de lange geschiedenis van vijandelijkheden tussen communisten en leger daarbij ook een rol. Het is dus allesbehalve duidelijk dat het leger achter de president staat op het vlak van gesprekken met de NPA.

Hoe zwaar weegt het NPA eigenlijk nog?

Frances Lo: Politiek gezien wegen ze zeker nog, zeker binnen het linkse spectrum. Het leger schat hun roepensterkte op zo’n vierduizend mensen onder de wapens. Volgens hen is die opstand een aflopende zaak en hebben ze dus ook weinig reden om net nu te gaan onderhandelen met een beweging die ze zelf als zeer verzwakt inschatten.

Het is misschien vreemd, maar het vooruitzicht op vredesonderhandelingen heeft gezorgd voor een toename van de militaire activiteiten. De reden: de gewapende groepen moeten duidelijk maken in welke regio’s ze een sterke aanwezigheid hebben, en onafhankelijke partijen moeten die claims verifiëren. Dat zette het NPA wellicht aan om acties te ontplooien op plaatsen waar ze voordien niet aanwezig waren -kwestie van hun aanspraak op grondgebied en ontwikkelingsinvesteringen zo groot mogelijk te maken.

De verkiezing van Duterte werd gezien als een soort volksopstand tegen de traditionele elites en hun politieke systeem. Is het beleid van deze regering anti-elite, anti-corruptie, pro-armen?

Frances Lo: Dat is zeker de retoriek. En de regering heeft ook een aantal maatregelen doorgevoerd die er uitzien als veranderingen ten voordele van de armen: gratis onderwijs op publieke universiteiten en hogescholen, bijvoorbeeld, en het verderzetten van een vorm van ziekteverzekering. Verder belooft hij het optrekken van de lonen van de meeste ambtenaren.

Eigenlijk is het economische beleid niet fundamenteel anders dan wat we sinds 1986 gezien hebben

Maar eigenlijk is het economische beleid niet fundamenteel anders dan wat we sinds 1986 gezien hebben. Trouwens, toen de minister van Financiën de dag na de eedaflegging het economische programma van de regering voorstelde, was dat een doorslag van de vorige regeringen: stabiliseren van de markten, geruststellen van investeerders, kortom: business as usual.

Duterte blaast voortdurend warm en koud. Hij benoemt een progressieve minister van Landhervorming, die uit de radicale boerenbeweging komt, en steunt diens beslissing om een moratorium in te stellen op landconversie. Maar als de economische zwaargewichten de regering ’s anderendaags zeggen dat die beslissing niet uitvoerbaar is, dan verzet hij zich daar niet tegen.

De meest progressieve ministers -van Milieu, van Landhervorming en van Welzijn, zijn intussen uit de regering verdwenen.

Hun benoeming werd niet bevestigd door het parlementaire comité dat daarvoor verantwoordelijk is, maar Duterte heeft er zich ook niet echt voor ingespannen om zijn benoemingen te verdedigen. Regina Lopez, die als minister van Milieu radicale beslissingen nam over mijnbouw, heeft zich sindsdien wel altijd blijven uitspreken ten voordele van Duterte. Haar niet-benoeming wijt ze aan de sterke lobby vanuit de mijnbouwbedrijven. Haar beslissing om geen nieuwe open mijnbouw toe te laten, staat op het punt om geschrapt te worden. De meeste toelatingen voor mijnbouw die verworpen of opgeschort waren, zijn intussen toch weer actief.

Welke impact heeft dit warm/koud beleid op de economie?

Frances Lo: De Filipijnse economie groeit nog steeds met meer dan 6 procent. Alleen zijn heel wat mainstream economen er niet gerust is dat die groei gebaseerd is op stevige fundamenten. De wisselkoers gaat de verkeerde kant op, de inflatie dreigt aan te trekken, er is sprake van bijkomende leningen -die vanuit China zouden komen.

Ook internationaal lijkt Duterte alle kanten tegelijk op te willen. Hij beledigde president Obama en trok als een brave schooljongen naar president Xi, maar nu lijkt hij weer heel dik met president Trump.

Frances Lo: Hij trok eigenlijk de populaire kaart door tegen de schenen van Uncle Sam te schoppen en te beloven dat de Filipijnen zich niet langen zouden gedragen als een afhankelijk land, maar voor het eigenbelang zouden aankloppen waar het meeste voordeel te halen was. De feiten op de grond tonen echter dat de VS nog steeds de belangrijkste bondgenoot zijn van de Filipijnen: zowel in Marawi als in de Zuid-Chinese Zee. Al is het ook waar dat er meer Chinese en Russische wapens ingevoerd worden.

Wat mogen de Filipijnen verwachten van 2018?

Frances Lo: Onzekerheid. De president heeft al meermaals de idee geopperd van een “revolutionaire regering”, waarmee hij de democratische checks and balances zou uitschakelen. Zijn argument is dat de elites alleen maar profiteren van het land, dat ze stokken in de wielen steken van zijn War on Drugs, dat politici poppetjes zijn van de maffia…

Joe Catron CC BY-NC 2.0​

Een echte systeemverandering, zegt Duterte, kan alleen door gebruik te maken van een “revolutionaire regering”, die hem de kans zou geven zijn programma door te voeren zonder de beperkingen van de grondwet. Het lijkt alsof hij een staatsgreep tegen zichzelf voorbereidt.

Een echte systeemverandering, zegt Duterte, kan alleen met een “revolutionaire regering”, die hem de kans zou geven zijn programma door te voeren zonder de beperkingen van de grondwet

De huidige grondwet maakt het bijzonder moeilijk om de krijgswet af te kondigen -een gevolg van het feit dat de grondwet geschreven werd in de periode onmiddellijk na de Marcos-dictatuur. Hij wil die mogelijkheid herstellen. Hij heeft trouwens al publiek gezegd dat hij het Marcosbestuur bewonderde. Tegelijk lijkt hij van plan om bij een grondwetswijziging een federaal systeem in te voeren, wellicht om op die manier de steun te krijgen van de provinciale dynastieën en traditionele elites, tegen de traditionele politieke dynastieën van Manilla.

Een bijkomende reden om naar een echte uitzonderingstoestand te gaan, is dat zijn gezondheid achteruit zou gaan. En hij wil in elk geval vermijden dat de vice-president, die tot de oppositie behoort, de macht zou overnemen indien hij zou wegvallen. In elk geval zal het hele debat over de grondwet en de wettelijke mogelijkheden van de uitvoerende macht hoog op de agenda staan in 2018.

Een eerste gevecht hierover gaat over de vraag hoe een eventuele grondwetswijziging door het parlement goedgekeurd moet worden: apart in Kamer en Senaat, of met één, gezamenlijke stemming. In het eerste geval heeft Duterte een probleem, omdat de Senaat hem niet zo gunstig gezind is, in het andere geval wordt de tegenstand van de in totaal 22 senatoren verzwolgen door een volgzame Kamer van meer dan 500 volksvertegenwoordigers.

Is het toenemende autoritaire bestuur de grootste bedreiging voor de Filipijnen op de korte termijn?

Frances Lo: De grootste interne bedreiging is president Duterte zelf, ja. En het is ironisch genoeg momenteel het leger dat het land tegen die autoritaire tendens beschermt. Alleen weten we natuurlijk niet hoe lang dat zal duren.

Op dit moment staan de instellingen die het land tegen de terugkeer van de dictatuur moeten beschermen sterk onder druk. De hoofdrechter van het Opperste Gerechtshof wordt bedreigd met afzetting door de Kamer, net als de ombudsman -de rechter die de opdracht heeft om ervoor te zorgen dat beleidsverantwoordelijken en ambtenaren goed in de gaten gehouden worden. Ook de officiële mensenrechtencommissie wordt in haar bestaan bedreigd. En de belangrijkste oppositiekrant, The Inquirer, is opgekocht door Ramon S. Ang, de eigenaar van de San Miguel brouwerijen en een nauwe bondgenoot van de president.

Het begon als een sluipende afbraak van de rechtsstaat, maar het wordt hoe langer hoe openlijker

Het begon als een sluipende afbraak van de rechtsstaat, maar het wordt hoe langer hoe openlijker. En er is te weinig oppositie. Het lichtpunt is dat media toch wel kritisch blijven, jonge mensen beginnen zich meer te engageren, maar dat is te weinig georganiseerd om een verschil te kunnen maken.

De onzekerheid en onvoorspelbaarheid van Duterte biedt anderzijds, volgens een aantal middenveldorganisaties, tegelijk nieuwe kansen op broodnodige hervormingen. Hij past niet in de gevestigde macht en kaste, zeggen ze. Maar na anderhalf jaar Duterte bestuur kan je die optimistische lezing nog maar moeilijk volhouden.