‘Bolivia is de voorbije 20 jaar ingrijpend veranderd, maar we zijn nog ver verwijderd van het ideaal’

Op de Altiplano, een plateau in het Andesgebergte op zo’n 3800 meter hoogte, waakt het koppel Virginio en Sisa over elkaar en over een kudde lama’s. Het is een simpel leven, met een duidelijke rolverdeling. Virginio hoedt, Sisa haalt water.

Maar schijn bedriegt. De regen laat op zich wachten. Sisa moet steeds verder gaan om water te vinden en intussen ziet Virginio hoe de eerste lama bezwijkt onder de droogte.

Plots verschijnt vanuit de stad kleinzoon Clever op de drempel van hun eenvoudige huisje. Zijn ideeën werpen een heel nieuw licht op het bestaan op het platteland.

Utama is niet louter een document over de zwanenzang (of lamazang?) van een levenswijze. Regisseur Alejandro Loayza Grisi kadert het thema klimaatverandering in een breder verhaal over een generatieconflict en de kloof tussen de stad en het platteland.

Wat is traditie en vooruitgang? Welke prijs hebben beide? Het zijn vragen die na de aftiteling nog lang blijven nazinderen. Utama biedt nauwelijks een antwoord, maar in de plooien van Loayza Grisi’s bedachtzame sequenties krijgt de kijker voldoende ruimte om zelf tot nieuwe inzichten te komen.

Dat alleen al maakt Grisi’s debuut het bekijken waard. En de filmische beelden over een uitzonderlijke regio? Die krijg je als kijker op de koop toe.

Virginio en Sisa, de twee hoofdrolspelers van Utama.

© Alejandro Loayza Grisi

Uw film gaat niet over het overleven van een cultuur, maar over het uitsterven ervan.

Alejandro Loayza Grisi: Dat klopt, maar het ene is verbonden met het andere. Niemand wil ver van zijn land sterven. Ik denk dat de dood een van de momenten in het leven is die heel sterk het gevoel van verbondenheid oproepen.

Vandaag is de toekomst van de cultuur van de bewoners op de Altiplano zeer onzeker. Jaar na jaar heeft de klimaatverandering nieuwe verrassingen voor ons in petto. Het ene jaar regent het niet, het volgende weer net te veel. Geen van die situaties is goed, want overstromingen kan je als boer of veehoeder ook missen als kiespijn.

De prognoses voor de regio wijzen in elk geval op een verwoestend scenario. Sommige scenario’s maken gewag van 5 à 10 jaar voordat het gebied onbewoonbaar wordt.

Het andere grote thema van Utama is het conflict tussen verschillende generaties. Zijn er op dat vlak specifieke uitdagingen waarmee de cultuur van de Quechua (naast de Aymara de grootste inheemse groep van Bolivia, red.) geconfronteerd wordt?

Alejandro Loayza Grisi: Net als in de meeste culturen gaat het gebruik wat verloren om te luisteren naar de wijsheid van ouderen. Bolivia is daar niet anders in. Maar wat het proces versnelt, is dat over het algemeen de ouderen op het platteland blijven wonen, terwijl de jongeren naar de stad trekken.

‘In de steden wordt bijna alleen Spaans gesproken. Mensen die inheemse talen spreken worden zo migranten in hun eigen land.’

Het leven in de stad is veel sneller, veel geagiteerder, met veel meer stimuli. Dus de kloof die al bestond tussen oud en jong vergroot nog meer.

Dat thema wilde ik in Utama uitspitten. Net omdat ik het zelf jammer vind dat de kennis van de oudere generatie die op het platteland woont verloren dreigt te gaan.

Wat drijft jongeren massaal naar de stad?

Alejandro Loayza Grisi: In Bolivia woonde ooit 80% van de bevolking op het platteland. Vandaag is het omgekeerd: 80% woont in de stad. Ik denk dat de meerderheid van de uitwijkelingen eigenlijk graag zou blijven wonen op de Altiplano. Maar als er op een bepaalde plek geen kansen of mogelijkheden zijn, wordt het natuurlijk moeilijk om je thuis te voelen.

Het is overigens niet alleen de realiteit op de Altiplano: overal ter wereld emigreren mensen, op zoek naar kansen, naar een betere toekomst.

Niet dat je een leven in de stad moet ophemelen. Historisch gezien bestaat er veel discriminatie tegen mensen die inheemse talen spreken. In de Boliviaanse steden wordt bijna alleen Spaans gesproken. Zo worden mensen die inheemse talen spreken migranten in hun eigen land.

Wat ook niet helpt, is dat de Boliviaanse regering amper moeite doet om een bestaan op het platteland levensvatbaar te maken. Ze houdt zich nauwelijks bezig met haar burgers, of ze nu op het platteland wonen of in de stad.

Shot uit Utama.

© Alejandro Loayza Grisi

Nochtans is in Bolivia sinds 2006, met een kleine pauze van zowat een jaar, het MAS (Movimiento al Socialismo) aan de macht. Die partij bestaat voor een groot stuk zelf uit boeren en is, althans op papier, erg begaan met de rechten van inheemse gemeenschappen. Evo Morales, die zelf behoort tot de inheemse Aymara-gemeenschap, was van 2006 tot 2019 zelfs president van Bolivia.

Alejandro Loayza Grisi: Kijk, er is een verschil tussen het discours en de feiten op het terrein. Bolivia is de laatste 20 jaar ingrijpend veranderd. We hadden die verandering nodig als maatschappij, maar we zijn nog ver verwijderd van het ideaal.

Bolivia telt 36 verschillende inheemse groepen. De realiteit is simpelweg dat wij nog geen volledig inclusieve maatschappij hebben kunnen uitbouwen. De inheemse groepen in de Amazoneregio worden bijvoorbeeld nog steeds volledig buiten beschouwing gelaten.

‘We begrijpen eindelijk dat diversiteit bestaat in Bolivia. Nu moeten we die nog leren omarmen als een rijkdom.’

Maar de wil tot verandering bestaat wel?

Alejandro Loayza Grisi: Ja, en het belangrijkste is: vandaag liggen er thema’s op tafel die voorheen onbespreekbaar waren. Eindelijk begint het door te dringen dat Bolivia een divers land is, met vele verschillende culturen. Dat elk van die culturen het recht heeft zich te manifesteren en deel te nemen aan het politieke en economische leven.

Het publieke leven is niet meer louter voorbehouden aan de witte of mestieze (mensen met een gemengde witte en inheemse afkomst, red.) klasse. We begrijpen dat diversiteit bestaat in Bolivia. Nu moeten we die nog leren omarmen als een rijkdom.

De Altiplano in Bolivia.

© Alejandro Loayza Grisi

Hoe was uw ervaring om, zelf behorend tot die mestieze klasse, een film te maken over een inheemse cultuur?

Alejandro Loayza Grisi: De grootste uitdaging is dat de film een getrouwe afspiegeling moet zijn van de realiteit. Daaraan hangt een enorme uitdaging vast voor de cineast. Alles staat of valt met het voorafgaande onderzoek. Van welke afkomst je ook bent, je moet in staat zijn om je te verplaatsen in de schoenen van een ander.

‘Cinematografie is bij uitstek een medium waarbij ook het publiek zich in andermans schoenen kan plaatsen.’

Kunst is daartoe een fantastisch middel, want het nodigt uit om precies dat te doen. Cinematografie is bovendien bij uitstek een medium waarbij ook het publiek zich in andermans schoenen kan plaatsen.

Het is een verschrikkelijk moeilijke taak, maar het loont absoluut in een land als Bolivia. Wij zijn met het hele team bijzonder genereus onthaald geweest in de regio. Omdat de film uit de Quechua-gemeenschap zelf ontsproten is. Het is een film van én voor die gemeenschap.

Hoe ging dat in zijn werk?

Alejandro Loayza Grisi: We consumeerden lokaal, huurden lokale mensen in voor de logistiek en noem maar op. Ook Virginio en Sisa, de hoofdrolspelers, zijn locals. In het echte leven zijn ze helemaal geen acteurs. Ze leven écht het leven dat ze vertolken in de film. Alleen hun karakters verschillen.

Hoe heb je hen kunnen overtuigen om mee te doen?

Alejandro Loayza Grisi: Misschien wel de doorslaggevende factor was dat Bolivia een vergeten land is. Er zijn weinig Boliviaanse sportmannen of artiesten die wereldwijd bekendheid genieten.

De wereld weet heel weinig af van Bolivia, behalve als er doden vallen bij een of ander straatprotest. Zelfs in Bolivia is de leefwereld van Virginio en Sisa onbekend. Het is een vergeten regio in een vergeten land, begrijp je?

Ik heb hun verteld hoe belangrijk ik het vind om hun verhaal te vertellen. Om de realiteit van hun bestaan weer te geven. En wie kan dat beter doen dan zij zelf?

Utama is nog tot eind september te zien in een aantal bioscopen. Meer info op fomofilm.be.