‘Europa wil meer mensen terugsturen. Maar waarheen?’

Lefteris Papagiannakis: ‘We leven hier vandaag in dit land, omdat mensen ooit naar hier zijn gemigreerd. Dat maakt het extra wrang dat Europa migratie dermate demoniseert en haast als een existentiële bedreiging opvat.’

Toon Lambrechts

Minder mensen binnen, meer terugkeer: de toon over migratie was hard op de recente EU-top in Brussel. In Griekenland, waar pushbacks of gezonken vluchtelingenbootjes schering en inslag zijn, kijkt niemand daar nog van op. Lefteris Papagiannakis, directeur van de Griekse Raad voor Vluchtelingen, ziet zijn thuisland steeds verder afglijden naar een autoritaire staat. ‘De nieuwe kampen op de Egeïsche eilanden zijn gevangenissen.’

Het werd wat overschaduwd door het bezoek van de Oekraïense president Zelensky, maar de top van Europese regeringsleiders op 9 februari ging in de eerste plaats over migratie. Opnieuw, want het aantal vluchtelingen en migranten op weg naar Europa zit in stijgende lijn. Toch kwam het ook deze keer niet tot zelfs maar een schets van een gemeenschappelijk Europees migratiebeleid. Waar wél eensgezindheid over bestond, is een hardere aanpak van migratie.

‘Migratie is het eerste domein waarin we de rechtstaat hebben zien afbrokkelen. We zagen daar ook voor het eerst de eerste tekenen van een meer autoritaire staat zich manifesteren in Griekenland.’

Lefteris Papagiannakis

Fort Europa blijft de beleidslijn. Een aantal voorstellen dat op tafel lag, zoals grenshekken rondom het hele continent met Europees geld, haalde de slottekst uiteindelijk niet. Maar het toont aan hoezeer de toon in nauwelijks een decennium verhard is. Ideeën die nog niet zo lang geleden alleen werden gehoord in extreemrechtse uithoeken van het politieke spectrum, worden vandaag door Europese leiders serieus besproken.

Minder mensen binnen en meer terugkeer dus, daar leek iedereen het over eens. Politieke leiders die migratie in het centrum van hun beleid plaatsen, zoals de Italiaanse premier Meloni of de Oostenrijkse kanselier Nehammer, toonden zich tevreden na afloop van de top. Zo ook de Griekse premier Mitsotakis, die de harde beleidslijn van zijn regering bevestigd ziet.

Lefteris Papagiannakis denkt daar radicaal anders over. Hij staat aan het hoofd van de Griekse Raad voor Vluchtelingen (GCR), een ngo die sinds 1989 opkomt voor de rechten van vluchtelingen in Griekenland. Daarvoor leidde hij de dienst Advocacy van een andere Griekse ngo, Solidarity Now. Van 2016 tot 2019 was hij viceburgemeester van Athene. Hij was specifiek bevoegd voor vluchtelingen en migratie, een positie die een symbolische primeur was voor de stad.

‘Ik betwist niet dat elk land het recht heeft om zijn grenzen te bewaken, maar de manier waarop dat gebeurt is zeer betwistbaar.’

Papagiannakis: ‘Al tijdens de verkiezingscampagne van 2019 zette de huidige regering (Nea Dimokratía) de bakens uit voor wat ze zelf ‘‘een hard maar rechtvaardig’’ migratiebeleid noemt, volledig in lijn met dat van de EU. Meteen na het aantreden van premier Mitsotakis kwam er een minister bevoegd voor Nationale Defensie, Burgerbescherming en Migratie. Het is veelzeggend dat migratie werd samengevoegd met defensie en interne veiligheid. Het toont aan dat vluchtelingen en migranten worden beschouwd als een veiligheidsrisico, zelfs als een bedreiging voor de staat. Ik noem het een Orbán-aanpak.’

‘Migratie is het eerste domein waarin we de rechtstaat hebben zien afbrokkelen. We zagen daarin ook voor het eerst de voortekenen van een meer autoritaire staat in Griekenland. Al heeft de vorige regering het fundament gelegd voor wat we de laatste jaren hebben zien ontvouwen. In veel opzichten was 2020 een keerpunt. Net voor het uitbreken van de pandemie verzamelde zich een grote groep vluchtelingen aan de landgrens met Europa. De Griekse overheid stopte hen met buitensporig geweld. Athene werd geprezen als het ‘‘schild van Europa’’.’

Sindsdien is de ruimte om over migratie te spreken alsmaar kleiner geworden, zegt Papagiannakis. ‘Ik betwist niet dat elk land – dus ook Griekenland – het recht heeft om zijn grenzen te bewaken, maar de manier waarop dat gebeurt is zeer betwistbaar.’

De Europese top toonde nog maar eens aan hoezeer het Europese migratiebeleid opschuift richting meer afschrikking en repressie. Vluchtelingen en migranten worden haast onveranderlijk als een externe bedreiging beschouwd. Hoe vertaalt dat zich naar de Griekse realiteit op vlak van toegang tot de asielprocedure, opvang en integratie?

Papagiannakis: Pushbacks (vluchtelingen over de grens terugsturen zonder hun de kans te geven om asiel aan te vragen, red.) vinden al heel lang plaats, maar na maart 2020 zijn ze explosief toegenomen. Intussen zijn ze de standaardaanpak van de Griekse kustwacht, iets wat Europa overigens erkent. Uit Brussel komen alleen vage uitspraken over een balans tussen mensenrechten en de bescherming van de grenzen. Maar tot een echte veroordeling van deze dagdagelijkse schendingen van de rechten van vluchtelingen komt het nooit. Voor de overheid is dat een duidelijk teken om vooral door te gaan met pushbacks.

‘Het loont om migratie voor politieke doeleinden aan te wenden. Met harde standpunten over migratie win je verkiezingen.’

De nieuwe kampen op de Egeïsche eilanden, gebouwd met Europees geld, zijn gevangenissen. Zeker op het eiland Samos, maar ook elders, is de bewegingsvrijheid van vluchtelingen zo beperkt dat ik er geen ander woord voor kan bedenken.

Als het over integratie gaat, heeft de Griekse regering het alleen over integratie in de kampen. Dat is op zich een tegenstelling, want de kampen zijn bedoeld om vluchtelingen weg te houden van de Griekse samenleving. Bovendien zijn de initiatieven op vlak van integratie vaag en nietszeggend. Er is haast geen budget voorzien en het is onduidelijk wie de initiatieven moet uitvoeren.

Op de top lagen er voorstellen op tafel die een decennium of twee geleden nog taboe waren. Bijvoorbeeld de bouw van een gemeenschappelijk grenshek rondom het Europese continent. Hoe ziet u die verschuiving in het discours over migratie evolueren?

Papagiannakis: Sinds 2015 is er een opmerkelijke verschuiving in de manier waarop politici over migratie spreken. Ik ben op de hoogte van minstens drie gevallen waarbij politici openlijk voorstelden om te schieten op vluchtelingen aan de grenzen. Ook het voorstel om de opvang van vluchtelingen in Griekenland op te vangen in ruil voor schuldverlichting was veelzeggend.

Deze discussies tonen aan dat het loont om migratie voor politieke doeleinden aan te wenden. Met harde standpunten over migratie win je verkiezingen. Dat zien we in de landen van de Visegrad-groep (o.a. Polen en Hongarije), maar ook in Zweden of Denemarken. Ook de Europese Volkspartij (alliantie van christendemocratische en conservatieve partijen in het Europees Parlement, red.) schuift steeds verder op naar rechts, voornamelijk op vlak van migratie. Dat levert politieke winst op.

Protest in het kamp Diavata

Toon Lambrechts

Even terug naar de situatie in Griekenland. Op de Egeïsche eilanden heeft de overheid een reeks nieuwe kampen gebouwd, in de eerste plaats met de bedoeling om vluchtelingen vast te houden. Het kamp op het eiland Samos gaat daarin het verst. Net dat kamp wordt steevast als een model naar voren geschoven. Hoe gevaarlijk is dat?

Papagiannakis: In deze kampen wordt een hele resem systemen getest, zoals het scannen van vingerafdrukken, permanente videobewaking, hittecamera’s en een artificiële-intelligentiesysteem dat de veiligheidssituatie in de gaten houdt. Ze zijn de facto getto’s geworden, bewaakt met de allernieuwste technologieën. Een totale dystopie .

Een zorgwekkende ontwikkeling, want op Europees niveau beginnen surveillancesystemen en dataverzameling vaak als middel om migratie te controleren, maar later vinden ze algemeen ingang.

Papagiannakis: Vorig jaar eiste de EDPS (Europese Toezichthouder voor Gegevensbescherming, red.) dat Europol de data zou vernietigen van een miljoen personen die geen enkel crimineel feit gepleegd hadden. Een groot deel van deze onrechtmatig verkregen data kwam van allerlei instanties gelinkt aan migratie, zoals de kustwacht of nationale asielinstanties. Een goed voorbeeld van een achterpoort in het systeem die al snel een permanente praktijk wordt.

‘Griekenland glijdt af naar een meer autoritaire staat, een erg zorgwekkende evolutie.’

Meestal begint men met migranten en vluchtelingen, want hun rechten als buitenstaanders wegen veel minder door. Tot plots ook aan de privacyrechten van Europese burgers geraakt wordt, maar dan is het te laat. Migratie is dus inderdaad een veld om te experimenteren met datacollectie en surveillance, om dergelijke systemen later uit te breiden naar andere Europese burgers.

**Haast overal in Europa krijgen stemmen die pleiten voor een meer humaan migratiebeleid de wind van voren. Ze worden genegeerd, bestempeld als naïef of zelfs de mond gesnoerd. Is in Griekenland zo’**n debat nog mogelijk?

Papagiannakis: Griekenland volgt het voorbeeld van Hongarije, vrees ik. Vluchtelingen en migranten worden het eerst aangepakt. Daarna de ngo’s die opkomen voor hun rechten. Vervolgens journalisten die de situatie van vluchtelingen en mensenrechtenschendingen aankaarten. Ten slotte onafhankelijke instellingen die toezicht houden op het beleid. Zo holt de rechtstaat langzaam uit.

We zien in Griekenland overigens een erg zorgwekkende tendens: de overheid gaat steeds luider tekeer tegen wie zich tegen haar beleid verzet, of het nu over migratie gaat of over andere thema’s. Griekenland glijdt af naar een meer autoritaire staat, een erg zorgwekkende evolutie.

Voor ons, de Griekse Raad voor Vluchtelingen, valt de situatie voorlopig nog mee. We zijn een oude organisatie, een gevestigde waarde. Ons direct aanpakken zou een nieuwe, verregaande stap zijn voor de regering. Maar we merken wel dat de druk toeneemt.

Mensen op de vlucht verwarmen zich aan een kampvuur in Idomeni, nabij de Macedonische grens.

Toon Lambrechts

De Europese Unie beschrijft zichzelf als een gemeenschap van waarden. Ze is er vaak snel bij om andere staten en actoren te bekritiseren als het gaat om mensenrechten. Tegelijkertijd kalven de rechten van vluchtelingen steeds sneller af. Verliest de EU zo haar geloofwaardigheid niet?

Papagiannakis: We proberen de vinger te leggen op wat er misgaat in Griekenland en Europa, maar we botsen vaak op onverschilligheid. De rechten van vluchtelingen en andere kwetsbare mensen zijn voor veel Grieken gewoon geen zorg. Ze hebben andere dingen aan hun hoofd, zoals de economische situatie die zich in Griekenland sinds de pandemie nooit echt hersteld heeft.

‘Iedereen wil meer mensen terugsturen. Maar waarheen?’

Maar mensenrechten zijn ondeelbaar. De pandemie heeft aangetoond wat er gebeurt als een samenleving de meest kwetsbare mensen overboord gooit. Men heeft de banken gered, maar de gezondheidszorg uitgekleed. Dat is tijdens de pandemie als een klap in ons gezicht teruggekeerd.

De EU mag haar eigen ontstaansgeschiedenis niet vergeten. De Unie kwam er na eeuwen van bloedig conflict en bracht ons vrede en welvaart. Migratie is een belangrijk onderdeel van onze menselijke geschiedenis. We leven vandaag in dit land, omdat mensen ooit naar hier zijn gemigreerd. Dat maakt het extra wrang dat Europa migratie dermate demoniseert en haast als een existentiële bedreiging opvat.

Hoe zou een meer humaan en gebalanceerd Europees migratiebeleid er volgens u kunnen uitzien?

Papagiannakis: Op die vraag heb ik geen pasklaar antwoord, maar het is belangrijk om de discussie open te trekken. Alle aspecten moeten in rekenschap worden genomen: de noden van de landen van aankomst, een meer eerlijke globale distributie van welvaart, het verminderen van ongelijkheid, de impact van een veranderend klimaat.

Neem de terugkeer van mensen die geen asiel gekregen hebben, toch een hoofdthema op de recente top. Iedereen wil meer mensen terugsturen. Maar waarheen? Naar Turkije, een land dat al de meeste vluchtelingen ter wereld opvangt en kreunt onder de desastreuze gevolgen van de aardbeving? Naar Pakistan, dat vorig jaar een derde van zijn grondgebied zag overstromen? Naar Afghanistan, waar de Taliban weer de plak zwaaien na twee decennia van westerse inmenging? Naar Syrië?

De EU praat vooral met zichzelf en leeft in een bubbel. De bredere internationale realiteit komt helemaal niet in beeld. Er zijn geen makkelijke oplossingen voorhanden voor het migratievraagstuk, maar een bredere, moedigere discussie is absoluut noodzakelijk. Want één ding is duidelijk: Europa kan dit niet op zichzelf oplossen.