‘In Latijns-Amerika leerde ik pas echt wat samenhorigheid betekent’

Eind 2023 sloot het Latijns-Amerikaanse ontmoetingscentrum Mundana in Antwerpen voorgoed de deuren. MO* sprak met de bezielers, Lisa Couderé en Javier Perugachi. Ze namen de harde beslissing uit financiële overwegingen. Nu is het koppel op zoek naar nieuwe manieren om het werk verder te zetten.

Uit liefde voor elkaar en voor Latijns-Amerika opende het koppel Lisa Couderé en Javier Perugachi het ontmoetingscentrum Mundana, op de Antwerpse Paardenmarkt. Na vijf mooie jaren gingen eind 2023 de deuren voorgoed dicht. ‘Javier wist al langer dat het niet meer houdbaar was, maar ik wilde die waarheid niet onder ogen komen’, vertelt Couderé.

We spreken elkaar in Mundana. Tussen ons in dampt een wit kopje met fairtradekoffie uit Latijns-Amerika. Mundana was niet alleen een cultuurcafé, maar ook een Latijns-Amerikaans kenniscentrum, een tentoonstellingsruimte, een ontmoetingsplek, een beginnend boekwinkeltje en zelfs een taalschool.

‘In augustus kwam er een belastingbrief en dat was de doodsteek’, vertelt Couderé. Voor het jonge gezin was het een grote uitdaging om een cultuurcafé zonder structurele subsidies open te houden. ‘We hebben twee jonge kinderen en als we hier honderd procent van onze tijd in steken maar er niet van kunnen leven, moeten we eerlijk zijn.’

De mensen die bij hen over de vloer kwamen, noemt Couderé liefkozend ‘vrienden van Mundana’. Zij werden door de jaren heen steeds talrijker. ‘De jongste is vier jaar, de oudste is in de zeventig. Ze wilden een crowdfunding beginnen. Iemand bood zelfs een erfenis aan. Dat zou ons een paar maanden verder helpen. Maar wat daarna?’ vraagt Couderé zich hardop af.

Voorbij de clichés

Voor de twee voelt het erg onnatuurlijk om te sluiten op een moment dat ze steeds succesvoller werden. ‘We hebben veel dingen geprobeerd om ons inkomstenmodel te diversifiëren, zoals zaalverhuur en catering’, zegt Perugachi. Daar ligt zijn hart niet.

Waar zijn hart dan wel ligt? Perugachi wijst naar foto’s die aan de witte muur hangen: Voces de Protesta, een beeldverslag van het collectief Perú Solidario over mensenrechtenschendingen in Peru. De foto’s tonen de demonstraties die een jaar geleden begonnen en waarbij door politiegeweld 70 mensen om het leven zijn gekomen.

‘Voor mij is kunst niet noodzakelijk esthetisch.’

‘De toenmalige president wilde het parlement ontbinden en werd afgezet. De vicepresident volgde hem op, maar het volk voelde zich niet vertegenwoordigd en kwam de straat op. Dat protest werd gewelddadig neergeslagen. Eén jaar later is er nog steeds geen gerechtigheid voor de families. In Mundana konden mensen leren over deze geschiedenis’, zegt Couderé.

‘Mijn activisme houdt in dat ik met kunst en cultuur de waarheid van Latijns-Amerika laat zien. Een beeld dat voorbijgaat aan de clichés. Voor mij is kunst niet noodzakelijk esthetisch’, vat Perugachi de drijfveren achter Mundana samen. ‘Wij willen tonen wat er leeft.’

Een concert van The Bracket Percussion Ensemble in Mundana (2019), een Antwerps kunstproject dat ‘westerse percussie combineert met muziek en kunst uit Chinese, Mexicaanse en Afrikaanse culturen’.

© Javier Perugachi

Onlangs trok Perugachi naar Ecuador met een beurs van 1Planet4All om een licht te werpen op de illegale ontginning van grondstoffen. Hij bracht het verhaal van negen meisjes die protesteerden tegen de gasverbranding op hun grond omdat het kankerverwekkend is. Veel van hun familieleden waren daardoor ziek geworden. ‘Ik kwam in contact met hun advocaat’, zegt Perugachi. ‘Het verhaal was verschenen in een klein onafhankelijk nieuwsmedium dat verzetsverhalen naar buiten brengt.’

Couderé voegt toe dat het belangrijk is te luisteren naar de inheemse stemmen. ‘Zij kunnen ons vertellen waar de oplossingen liggen voor deze koloniale ontginning en de klimaatproblematiek die erbij komt kijken.’

Kunst als activisme

Latijns-Amerika staat bekend als een plek waar mensen sneller de straat op komen. Dat bevestigt Couderé, die ook daar haar feministische leerschool situeert. Ze merkte dat mensen er écht protesteerden voor gendergerelateerde thema’s die ook bij ons leven.

‘Gendergeweld staat in Latijns-Amerika hoog op de agenda, terwijl femicide (de moord op een vrouw omdat ze vrouw is, red.) hier niet vaak genoeg een nieuwsitem is. Hier wordt het gezien als een persoonlijke en geen collectieve kwestie. Daar leerde ik over samenhorigheid in al haar complexiteit.’

Ook Mundana werd uit protest geboren. In 2008 ging Perugachi met medestudenten de straat op om gratis hoger onderwijs te eisen van de rechtse regering in Ecuador. ‘Wij gebruikten toen performancekunst om te protesteren. Uit dat protest ontstond in 2012 Mundana, als een kunstcollectief dat met een muurschilderfestival en een poëziefestival aandacht probeerde te vragen voor de realiteit van de Ecuadoraanse bevolking.’

‘Mensen kwamen naar onze markt om handgemaakte producten te ontdekken. Het ging niet om het geld, maar om de gemeenschap.’

Een paar jaar later werd het hoger onderwijs gratis en ging Perugachi Grafisch ontwerp en Filmproductie studeren. Daarna werkt hij voor het vluchtelingenagentschap van de Verenigde Naties (UNHCR) en stampte hij een project uit de grond voor de integratie van Colombiaanse migranten in Ecuador met fotografie en film.

Het festival van de muurschilderingen begon in Ibarra, vindt tegenwoordig plaats in telkens een andere Ecuadoraanse stad en is intussen internationaal gerenommeerd. Elke zomer komen acht kunstenaars uit de hele wereld naar Ecuador om een schilderij te vereeuwigen op muren.

‘Wat rond de muren gebeurt op het moment dat de artiest daar is, is minstens even belangrijk. Dat doet me denken aan Min’ka, een traditie in de Andes’, zegt Couderé. Min’ka betekent gemeenschapswerk dat aan de hele gemeenschap ten goede komt.

‘Zo hielpen heel wat vrienden ons in het begin met het verven van de muren van Mundana. Bij de opening maakten ze mee arepa’s (broodjes van gebakken maïsmeeldeeg, red.). Later sprongen ook andere mensen bij die we in ons centrum leerden kennen. Wij hebben daar niets voor gedaan, de gemeenschap heeft zich spontaan gevormd omdat die er al was. Mundana werd een succes omdat er nood was aan een plek om samen te komen rond de Latijns-Amerikaanse cultuur.’

Eén van de mooiste dingen die ze hebben georganiseerd was volgens Couderé de nabootsing van een Latijns-Amerikaanse zondagsmarkt. Dat gebeurde samen met Ana Vasquez van Andanza vzw (een organisatie die Latijns-Amerikaans cultureel erfgoed promoot, red.). ‘Mensen kwamen samen om handgemaakte producten te ontdekken. Het ging daarbij niet om het geld, maar om de gemeenschap.’

Het koppel zou nog een laatste keer zo’n markt organiseren. Totdat er een paar weken geleden bij hen ingebroken werd. Er werden waardevolle spullen meegenomen, maar ook gaat het over een vreemde die op zo’n gewelddadige manier op een plek komt die heel vertrouwd is. ‘We zijn sindsdien op zoek naar palo santo_,_ wierook om Mundana te zuiveren van de negatieve energie.’

Interculturele rituelen

Het koppel vindt zulke rituelen belangrijk. Ook toen Mundana net de deuren opende, hebben ze de laatste dakpan gelegd. Bij dat ritueel wordt een beeld van twee stieren opgehangen. Het dier staat voor voorspoed en positieve energie. Perugachi’s vader maakte het beeld, de Colombiaanse kunstenares Laura Vargas beschilderde het.

Lisa Couderé en Javier Perugachi hechten belang aan rituelen. Toen Mundana net de deuren opende, legden ze zo zelf de laatste dakpan (foto).

© Javier Perugachi

Lange tijd hing het beeld boven de deur van Mundana. Vandaag schittert het in het dodenaltaar van Antwerpen. Het altaar bevindt zich op de achtste verdieping van het MAS en is een kunstzinnige verwijzing naar De Dag van de Doden in Mexico. Perugachi laat trots een video zien die vrienden in Ecuador over het ritueel van de laatste dakpan gemaakt hebben.

Couderé ontdekte de kracht van feestelijke rituelen tijdens hun eigen bruiloft. Dat vierden ze in België en in Ecuador op totaal verschillende manieren. ‘Hier voelde het als het ondertekenen van een papiertje, daar was het een hele beleving. We kwamen samen om iets te doen waarvan behalve de herinnering niets tastbaars overbleef’, zegt ze.

‘Drie jaar geleden was Ecuador een van de veiligste landen ter wereld. Nu is het er chaos.’

Ze werkten in Ecuador niet met uitnodigingen, iedereen was welkom. ‘Mensen die we zelf niet kenden, zagen de stoet op straat en kwamen ons feliciteren met een stuk fruit als cadeau.’

Perugachi wordt opnieuw meegevoerd naar de voorbereidingen die hij trof voor het huwelijk: ‘Ik heb het feest in twee dagen tijd georganiseerd. Mijn grootvader was een sjamaan, en een sjamaan heeft ook ons huwelijk bezegeld.’

Thuis zet het koppel deze rituelen verder. ‘Als intercultureel koppel ben je je héél bewust van wat je wel en niet wil doorgeven. Soms vraag ik me af hoe we concepten uit de Andesculturen kunnen overnemen. Zoals het krachtige respect dat zij kennen voor de aarde. Ik wil dat mijn kinderen weten dat we deel zijn van alles’, zegt Couderé.

Javier en Lisa tijdens de huwelijksceremonie in Ecuador

© Gabriela Ayala

Perugachi legt het concept van Pachamama, ofwel Moeder Aarde, verder uit: ‘Rondom onze stad San Antonio de Ibarra heb je vulkanen: een vrouwelijke en een mannelijke vulkaan. Wij beschouwen onszelf als hun kinderen. Wij beschouwen de zon als een God. We eren de cyclische basis van de natuur. Maïs, bijvoorbeeld, moet eerst gezaaid worden, heeft tijd en water nodig om te groeien, wordt geoogst, gefermenteerd en daarna gedronken.’

Volgens Couderé maakt dat het leven eenvoudiger omdat het leven zelf ook een cyclus is. ‘Terwijl wij in het Westen meer lineair leven.’ Toch denken de twee er niet aan om Antwerpen te verlaten. Ze wonen hier graag. Maar ook omdat het Latijns-Amerikaanse drugsgeweld Ecuador, een land dat lange tijd bespaard is gebleven, heeft bereikt.

‘Drie jaar geleden was Ecuador een van de veiligste landen ter wereld. Nu is het er chaos. Vorig jaar hoorde ik voor het eerst van mijn moeder dat ik voorzichtig moest zijn in de binnenstad’, zegt Perugachi. Vroeger konden ze tot middernacht veilig op straat komen, nu is iedereen om 21 uur thuis. ‘Hoe kom je uit dat kluwen van belangen als het om drugs gaat?’ vraagt Couderé.

Enkele bezoekers van de expo “Rituales”, in volle coronatijd.

© Javier Perugachi

Meertaligheid

De kinderen, Camillo (5) en Manuela (2), krijgen hoe dan ook een heel groot en mooi stuk van Ecuador mee. Het koppel voedt hun kinderen onder meer tweetalig op. Couderé praat met hen in het Nederlands, Perugachi in het Spaans. ‘Dat is een groot cadeau voor hen. Studies tonen aan dat het heel waardevol is om meerdere talen met je kinderen te spreken’, zegt Couderé.

Perugachi vindt het belangrijk dat hij zijn moedertaal kan delen met zijn kinderen want zo kan hij ook dingen die hij belangrijk vindt doorgeven. ‘Al zijn ze daar nu een beetje te klein voor.’

Couderé voegt lachend toe: ‘Javier heeft gisteren aan Camillo verteld dat de kerstman een uitvinding is van de consumptiemaatschappij. Aan een kind van vijf! Camillo heeft hem wijselijk genegeerd.’