Als Polen zomaar rechters mag blijven intimideren, ziet het er voor heel Europa niet goed uit

Protest in Kielce, Polen, tegen maatregelen waarmee de regering haar controle op justitie wil vergroten. 'Dit is geen crisis meer, het is een complete ineenstorting van de democratie.'

© Agencja Gazeta

Dat Poolse rechters al vijf jaar lang niet meer vrij en onafhankelijk kunnen oordelen, geïntimideerd worden en hun baan verliezen, daar lijken weinigen van wakker te liggen. Europese leiders hebben jarenlang niets ondernomen, en andere landen gingen het autoritaire Poolse model kopiëren. ‘Ongelooflijk, maar waar: een EU-lidstaat straft zijn eigen rechters als die zich aan het Europees recht houden.’

Update 20 juli 2021

Op donderdag 15 juli 2021 oordeelde het Europees Hof van Justitie dat de tuchtprocedures van de Poolse regering tegen rechters van het Hooggerechtshof en gewone rechtbanken niet kunnen in de Europese Unie. De Europese Commissie had het beroep ingediend bij het Hof omdat Polen zou afwijken van de meest fundamentele principes die de EU bij elkaar houden. Het Hof geeft de Commissie nu gelijk.

Het Europees Hof van Justitie is de hoogste rechtbank in de EU. Het oordeelt over de werkelijke draagwijdte van het Europees recht waaraan alle lidstaten zich moeten houden. Polen is verplicht om ‘onmiddellijk de nodige maatregelen te nemen om de situatie recht te zetten’. De Europese Commissie zal dit controleren.

Het Poolse Grondwettelijk Hof heeft al laten weten het vonnis van het Europees Hof van Justitie niet te erkennen. In dat geval kan de Commissie financiële sancties eisen.

In Polen is al vijf jaar een sluipende staatsgreep bezig. Met strenge maatregelen krijgt de regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de ene rechtbank na de andere in haar greep, van gewone rechtbanken tot de hoogste van het land.

Recent zijn daar weer nieuwe maatregelen bijgekomen: rechters die zich kritisch uitspreken, krijgen een tuchtprocedure aan hun been. En sinds kort is er ook een nieuwe wet, de zogenaamde Muilkorfwet, die Poolse rechters verbiedt om Europees recht toe te passen.

De machtsgreep van één partij in Polen, PiS, heeft ook gevolgen voor de hele Europese Unie. Rechtbanken in andere EU-lidstaten erkennen de Poolse rechtspraak niet meer, en de hele Europese rechtsorde staat op de helling. Want ook in andere Europese landen kopiëren autoritaire partijen het Poolse model, om een democratie om te bouwen tot autocratie.

Meer dan drie jaar geleden lanceerde de Europese Commissie voor de eerste keer in de geschiedenis van de Europese Unie een sanctieprocedure onder het beruchte artikel 7 van het EU-verdrag. De Raad van de lidstaten moet deze procedure behandelen, maar ondernam niets sinds september 2018. 'Ondertussen ging de Poolse regering wel steeds verder met het versterken van haar greep op de rechterlijke macht', schrijft Human Rights Watch. Dinsdag 22 juni staat de kwestie eindelijk op de agenda.

Ook het Europees Hof van Justitie probeert de machtsgreep tegen te gaan: binnenkort velt het cruciale vonnissen die de toekomst van de Europese Unie kunnen bepalen. Er komt een eindvonnis over de nieuwe tuchtprocedure, en er komen ook een voorlopige beslissing en een eindvonnis over de Muilkorfwet.

‘Al die vonnissen zullen samen een routekaart vormen voor de wederopbouw van de rechtsstaat in Polen', hoopt de prominente Poolse advocaat Michal Wawrykiewicz.

'Ik leidde een normaal leven, was bezig met mijn familie. Nu zit ik verwikkeld in een politieke strijd, voor mijn land en de toekomst van Europa.'

‘Het net rond het monster zal sluiten. Onze jarenlange inspanningen zullen de moeite waard zijn geweest. Zoveel rechters, advocaten en burgers die betrokken zijn bij de strijd voor de rechtsstaat hebben hun levens omgegooid.'

'Zelf had ik mijn advocatenkantoor in het handelsrecht. Ik leidde een normaal leven, reisde de wereld rond, was bezig met mijn familie. Nu zit ik verwikkeld in een politieke strijd, voor mijn land en voor de toekomst van Europa.’

Op 4 juni 2018, de verjaardag van de eerste vrije verkiezingen in Polen in 1989, richtte Wawrykiewicz met collega-advocaten, ngo's en verenigingen van rechters het Comité ter Verdediging van Justitie op, als reactie op de regering die zojuist de rechters van het Hooggerechtshof tot vervroegd pensioen had gedwongen.

Uit protest stapte hij naar het Europees Hof van Justitie en vertegenwoordigde daar de rechters van het Hooggerechtshof. Op 19 november 2019 besliste het Hof dat de Poolse regering de rechters opnieuw moest laten zetelen.

Intimidatie via tuchtrecht

Over een aantal rechtbanken heeft de Poolse regering nog geen controle. Die vragen regelmatig aan het Europees Hof van Justitie of de regeringsmaatregelen wel wettig waren. Maar de Poolse regering wil hen daarvoor nu straffen. Rechters die zich uitspreken over de politieke machtsgrepen in justitie worden gestraft via het tuchtrecht, dat normaalgezien enkel dient om de deontologie van rechters te handhaven.

Het systeem van tuchtrechtelijke aansprakelijkheid van rechters staat nu onder volledige controle van de regering.

‘De nieuwe Nationale Raad van het Gerecht, die onder controle staat van de minister van Justitie, heeft tuchtcommissarissen benoemd', zegt een andere prominente Poolse advocate, Maria Ejchart-Dubois. ‘Deze tuchtcommissarissen werken als aanklagers in de tuchtprocedure tegen rechters, onder impuls van de minister.'

'Elke rechter kan worden lastiggevallen. We kunnen hen niet meer vragen om moedig te zijn. Hun veiligheid en inkomen worden bedreigd.'

Binnen het justitieapparaat werden nieuwe instanties opgericht, enkel en alleen om zaken tegen rechters te starten, verduidelijkt Ejchart-Dubois. 'Er is een nieuwe afdeling in het bureau van het Openbaar Ministerie, en een volledig nieuwe tuchtkamer binnen het Hooggerechtshof. De tuchtkamer kan de rechters schorsen, hun immuniteit opheffen en hun salaris inkorten.’

Ejchart-Dubois biedt rechtsbijstand aan rechters tegen wie tuchtprocedures werden opgestart en coördineert het Comité ter Verdediging van Justitie.

‘Elke rechter kan op een of andere manier worden lastiggevallen vanwege elke beslissing die hij of zij neemt. Tuchtrecht, belastingcontroles, overplaatsingen: allemaal zijn het wapens in handen van de regering geworden.'

'In het begin vroegen we van rechters om moedig te zijn en de grondwet te volgen. Maar dat kunnen we nu niet meer doen. Hun veiligheid en inkomen worden bedreigd. Ze hebben kinderen, gezinnen, huizen, leningen.’

‘De regering beweert dat deze rechters niet meer onafhankelijk zijn omdat ze aan politiek doen', zegt de advocate. 'Dat is de wereld op zijn kop. Het is de regering die de rechterlijke macht heeft gepolitiseerd. Rechters reageren op een bedreiging van hun onafhankelijkheid.’

'In het begin vroegen we van rechters om moedig te zijn en de grondwet te volgen, maar dat kunnen we nu niet meer doen. Hun veiligheid en inkomen worden bedreigd', zegt de Poolse advocate Maria Ejchart-Dubois

© Maria Ejchart-Dubois

Hier worden rechters in Polen voor gestraft

Aanvankelijk verdedigde advocate Maria Ejchart-Dubois elke rechter die getroffen werd door de maatregelen van de regering. Maar dat is nu niet meer mogelijk, er zijn te veel tuchtzaken. Op dit moment alleen al lopen in Polen tuchtrechtelijke en strafrechtelijke zaken tegen 120 rechters.

‘Oppositie gelijk gegeven’

Zo lopen acht tuchtzaken tegen rechter Igor Tuleya, een van de bekendste strafrechters van Polen. Ejchart-Dubois licht toe: ‘Tuleya sprak zich op het grootste liefdadigheidsfestival in Polen uit tegen het autoritaire beleid. Tuchtzaak. Hij gaf een interview op de televisie. Tuchtzaak. Maar de belangrijkste reden is zijn beslissing om de oppositie gelijk te geven, toen de regering verhinderde dat de oppositie aanwezig kon zijn bij de stemming over de begroting. De tuchtkamer hief Tuleya’s immuniteit op, zette hem uit zijn ambt en verminderde zijn loon.’

‘Bovendien blijven de tuchtprocedures tegen hem hangen in de zogenaamde verklarende fase. Die valt buiten alle regels van het recht op een eerlijk proces, omdat ze eigenlijk geen procedure is. De tuchtcommissarissen blijven Tuleya oproepen voor verhoren en hij kan geen beroep doen op een advocaat. Dit komt neer op intimidatie. Hij kent niet eens de aanklacht. Vorig jaar trokken we daarom naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.’

‘Dwarsligger’

Włodzimierz Wróbel is een van de oudste rechters van het Hooggerechtshof. Het Openbaar Ministerie vroeg de tuchtkamer om zijn immuniteit op te heffen wegens een kleine administratieve kwestie. ‘Hij is vijand nummer één voor de regering omdat hij de meerderheid van de rechters achter zich kreeg in de voorzittersverkiezingen van het Hooggerechtshof, ook al is hij een dwarsligger’, zegt Ejchart-Dubois.

‘En hij is de auteur van een beroemde resolutie van het Hooggerechtshof. Toen de regering de rechters van het Hooggerechtshof op vervroegd pensioen dwong en nieuwe rechters benoemde, dwong het Europees Hof van Justitie de regering om de oude rechters opnieuw te laten zetelen. Daarop verklaarden die oude rechters de nieuwe benoemingen onwettig in een resolutie. Minder dan een jaar later moest Wróbel zelf voor de tuchtkamer verschijnen. De regering schrikt er niet voor terug om achter de meest ervaren rechters van het hoogste rechtscollege aan te gaan.’

Dit is deel van een oorlog die de regering voert tegen de oude, legitieme rechters van het Hooggerechtshof. Op zijn Facebookpagina legt rechter Wróbel zelf kernachtig uit waarom de regering het gemunt heeft op dit hof.

Kritisch over benoemingen

Rechter Paweł Juszczyszyn was in 2019 de eerste rechter die een belangrijk vonnis van het Europees Hof van Justitie uitvoerde. Hij probeerde na te gaan of de benoemingen van de rechters van de Nationale Raad van het Gerecht correct waren verlopen. Meteen daarna, in februari 2020, schorste de tuchtkamer hem en verlaagde die zijn loon.

In april 2021 oordeelde een districtsrechtbank dat de schorsing onwettig was en werd Juszczyszyn opnieuw aangesteld. Dit was de eerste keer dat een rechtbank een beslissing van de tuchtkamer aanvocht. Maar de Nationale Raad van het Gerecht blokkeert Juszczyszyn’s aanstelling en eist dat de rechters van de districtsrechtbank strafrechtelijk vervolgd worden. De Europese Commissie is op de hoogte.

De journalistieke website RuleOfLaw.pl noemt deze Nationale Raad van het Gerecht ‘een instrument van de regering om rechters aan te vallen’.

‘Persoonlijk conflict met het Openbaar Ministerie’

Advocate Ejchart-Dubois wijst ook op een ander voorbeeld met mogelijk verstrekkende gevolgen: ‘Een paar dagen geleden belde een rechter van een kleine rechtbank me op. De tuchtkamer hief zijn immuniteit op wegens een vermeende strafrechtelijke overtreding. Een gefabriceerde aanklacht, zo leek het wel. Hij was beheerder van de bankrekening van zijn doodzieke moeder, en nadat ze stierf haalde hij het resterende geld eraf. Hij zal strafrechtelijk vervolgd worden.’

‘Hij heeft zich nooit publiek uitgesproken over de rechtsstaat’, zegt Ejchart-Dubois. ‘Hij denkt dat hij geviseerd wordt omdat hij een persoonlijk conflict heeft met het Openbaar Ministerie in zijn stad. Die stelden de motie op voor de tuchtkamer.’

‘Een systeem van tuchtrechtelijke aansprakelijkheid in handen van de regering kan dus ook ingezet worden als wapen in puur juridische zaken. Telkens wanneer het Openbaar Ministerie in een bepaalde zaak bijvoorbeeld een voorlopige hechtenis eist, zullen rechters niet durven weigeren. Dit bedreigt niet alleen de onafhankelijkheid van rechters, maar ook de rechten van de beschuldigden.’

De EU reageert

Wat in Polen aan de hand is, blijft niet ongezien. Twee maanden geleden vroegen de voorzitters van verschillende fracties in het Europees Parlement aan Commissievoorzitter Ursula von der Leyen om een inbreukprocedure te beginnen tegen Polen. Een paar dagen later gaf de Europese Commissie daar gehoor aan.

‘De komende weken worden cruciaal', zegt advocaat Wawrykiewicz. 'Dan zal het Europese Hof van Justitie beslissen bij voorlopige maatregel of de Poolse regering het tuchtrechtelijke systeem moet opschorten. Dat zou alle beslissingen van de tuchtkamer ongedaan maken.'

'Ook andere EU-burgers hebben in Polen geen garantie meer op een eerlijk proces.'

Maar wat als de Poolse regering zou weigeren die beslissing uit te voeren? 'Dan zou dat een zeer ernstige schending van het Europese recht zijn', zegt de advocaat. 'De Europese Commissie zou dan onvermijdelijk financiële sancties voor Polen moeten vragen aan het Hof van Justitie. En het is nog nooit gebeurd dat een lidstaat ook na financiële sancties bleef dwarsliggen.'

Polen kreeg recent al voorlopige maatregelen van het Hof van Justitie opgelegd, twee keer zelfs.

Eén keer toen de Poolse regering de rechters van het Poolse Hooggerechtshof op onwettige wijze met pensioen stuurde. Toen vaardigde het Hof van Justitie een voorlopige maatregel uit die de Poolse regering moest dwingen om de rechters opnieuw toe te laten tot het Hooggerechtshof. De rechters konden opnieuw zetelen.

En een andere keer toen de Poolse regering bomen bleef kappen in het beschermde bos van Białowieża. Toen vaardigde het Hof van Justitie een voorlopige maatregel uit dat Polen daarmee moest stoppen. Maar de regering luisterde niet, waarna de Europese Commissie het Hof van Justitie vroeg Polen een financiële sanctie op te leggen. Het Hof verplichtte de regering tot een dwangsom van 100.000 euro per dag. De Poolse regering stopte onmiddellijk met kappen.

Muilkorfwet

Rechters van rechtbanken waar de regering nog geen greep op heeft, vragen regelmatig aan het Europees Hof van Justitie of de machtsgreep wettig is. Daarom maakte de regering van het stellen van vragen aan het Europees Hof van Justitie een tuchtrechtelijke overtreding. Dat deed ze op 14 februari 2020, met de goedkeuring van de zogenaamde Muilkorfwet.

‘Elke rechter die zo’n vraag heeft gesteld, wordt geconfronteerd met tuchtprocedures’, zegt Ejchart-Dubois. ‘Dat zijn directe politieke reacties op beslissingen die rechters nemen. Zuivere repressie, dus. Rechters zijn bang om onafhankelijk te oordelen. Ongelooflijk, maar waar: een EU-lidstaat straft zijn eigen rechters als die zich aan het Europees recht houden.’

Op 31 maart 2021 begon de Europese Commissie een inbreukprocedure tegen de Muilkorfwet. ‘We wachten op de definitieve uitspraak van het Europees Hof van Justitie, maar de voorlopige maatregel had er al lang moeten zijn’, zegt Ejchart-Dubois.

Fundamenten van het huis

‘Het Hof van Justitie begrijpt niet dat we die beslissingen snel nodig hebben’, vervolgt Ejchart-Dubois. ‘De machtsgreep van de regering heeft een gigantische impact. Niet alleen op de veiligheid van rechters, maar op de hele Poolse rechtsgang. Zo moesten de 180 zaken die in behandeling zijn in de strafkamer van strafrechter Igor Tuleya, waaronder moordzaken, van voren af aan beginnen.’ (zie kader, nvdr)

De impact is zelfs nog groter dan dat. ‘Al deze veranderingen schaden de rechten van elke Europese burger’, zegt Michal Wawrykiewicz. ‘Polen maakt immers deel uit van het Europese rechtssysteem. Ook niet-Poolse EU-burgers kunnen voor een Poolse rechtbank verschijnen. Dat kan gebeuren in internationale zaken, handelszaken, strafzaken, bij een Europees aanhoudingsbevel. Ook zij hebben geen garantie meer op een eerlijk proces.'

Michal Wawrykiewicz (rechts op foto) van het Poolse advocatencollectief Comité ter Verdediging van Justitie': ‘Al deze veranderingen schaden de rechten van élke Europese burger.'

© Michal Wawrykiewicz

'Wij hebben juridische adviezen opgesteld waarin we betogen dat de Poolse rechtspraak niet meer onafhankelijk is', legt Wawrykiewicz uit. 'Er zijn trouwens al rechtbanken, in andere lidstaten, die Polen niet meer beschouwen als een land met een onafhankelijke rechterlijke macht. Stel je dat eens voor. De Europese gedachte, van een unie van 27 landen gebaseerd op dezelfde waarden, is gebroken.’

‘Vergelijk het met de fundamenten van een huis’, verduidelijkt Ejchart-Dubois. ‘Je kunt de badkamer renoveren, maar de fundamenten kan je niet meer veranderen. Dan wordt het een ander huis. Het succes van de Poolse regering is hun bewering dat dit slechts gaat om hervormingen – de badkamerrenovatie, zeg maar. Ons falen is dat we niet weten hoe we moeten uitleggen dat dit geen hervorming is, maar een transformatie van democratie naar autocratie.’

Toch is Wawrykiewicz hoopvol: ‘Zelfs als de regering deze vonnissen naast zich neerlegt, zijn ze uiterst belangrijk. Een honderdtal van de tienduizend rechters in gewone rechtbanken is immers bereid om de uitspraken van het Europees Hof van Justitie te gebruiken, en zich te verzetten tegen de regering. Ondanks de tuchtprocedures. Zij zullen ervoor zorgen dat het systeem uiteindelijk zichzelf zal blokkeren.’

'De Europese gedachte, van een unie van 27 landen gebaseerd op dezelfde waarden, is gebroken.’

Maar als de Poolse regering weigert om de arresten uit te voeren, zet Polen zich dan niet buiten de rechtsorde van de Europese Unie? ‘Al vijf jaar is de regering bezig om ons land stap voor stap uit de Europese rechtsorde te duwen. Het kan hen niet schelen. Ze vragen simpelweg aan “hun” Grondwettelijk Hof om even pseudojuridisch te oordelen dat het Europees Hof van Justitie niet bevoegd is, dat het de situatie van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in lidstaten niet kan beoordelen, zoiets. Maar dat is larie en apekool.’

Het Grondwettelijk Hof staat volledig onder controle van de regering. Parlementsleden van de regeringspartij werden er benoemd tot rechter.

‘Onze regering had jaren geleden al gestraft moeten worden’, vindt Wawrykiewicz. 'Antidemocratisch gedrag moet onmiddellijk in de kiem worden gesmoord. Anders groeit het. Nu al worden de Poolse maatregelen gekopieerd in andere landen: Roemenië, Bulgarije, Slovenië.'

'En denk maar niet dat dit iets van Oost-Europa alleen is', waarschuwt de advocaat. 'Wat als in Italië en Frankrijk binnenkort radicaal-rechts aan de macht komt, met Salvini en Le Pen?'

Hij is voorstander van duidelijke sancties vanuit de Europese Unie. 'En dus: subsidies inkorten, samenwerking opschorten, stemrecht intrekken. De Poolse regering zou snel anders piepen.'

Maria Ejchart-Dubois voor het Poolse Hooggerechtshof. De rechters van dat hof moesten in 2018 verplicht met vervroegd pensioen, maar de regering moest dat besluit terugdraaien van het Europese Hof.

© Maria Ejchart-Dubois

Financiële sancties

De artikel 7-procedure om het stemrecht van Polen in te trekken in de Raad van de lidstaten is al jarenlang geblokkeerd in diezelfde Raad. Een veroordeling en financiële sancties opgelegd door het Europees Hof van Justitie, daar wacht de hele Poolse juridische wereld op. En sinds begin dit jaar kan de EU ook de subsidies intrekken van regeringen die rechters proberen te onderwerpen.

Maar ook hier wil de Europese Commissie wachten tot het Hof van Justitie zich heeft uitgesproken over de procedure die Hongarije en Polen daartegen hebben ingeleid. Die procedure zal niet snel worden beëindigd.

Daarom keurde het Europees Parlement op 9 juni een resolutie goed, waarin het ermee dreigt de Commissie zélf voor het Hof van Justitie dagen, om de Commissie ertoe te dwingen de subsidies voor Polen onmiddellijk in te houden. ‘Dat zou ongezien zijn', zegt Wawrykiewicz.

'Ik ken de parlementsleden die bij deze actie betrokken zijn. Zij zijn boos over wat er in Polen en Hongarije gebeurt. Ze weten dat er in Polen veel advocaten en burgers actief zijn om de rechtsstaat te beschermen. En toch blijf ik realistisch. Zelfs al daagt het Parlement de Commissie voor de rechter, ik denk niet dat die de subsidies van Polen al zal intrekken. Ze zijn immers nog interne regelgeving aan het voorbereiden.’

‘Als de EU deze strijd niet wint, kan het hele kaartenhuis in elkaar storten.'

Er is ook nog een andere hefboom om druk uit te oefenen op de Poolse regering. Op dit moment maken de lidstaten hun plannen op om recht te hebben op de financiële steun uit het herstelfonds na de coronacrisis. In dat plan moet elke lidstaat aanbevelingen van de Europese Commissie opnemen. En een van de aanbevelingen voor Polen is om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te herstellen. Het huidige conflict kan er dus toe leiden dat Polen het geld uit het herstelfonds misloopt.

Volgens Wawrykiewicz is het vijf over twaalf, en hoog tijd dat de EU haar tanden laat zien. ‘Als de EU deze strijd niet wint, kan het hele kaartenhuis in elkaar storten. Dit is de interne constructiefout die ons allemaal de nek kan omdoen. Zijn we wel die club van sterke democratieën, het beeld dat we over onszelf in de wereld hebben? Het moment is aangebroken om dit waar te maken.'

'De EU kán niet bestaan zonder een gemeenschappelijke rechtsorde', waarschuwt hij. 'Op een paar jaar kunnen we verliezen waar we tientallen jaren voor hebben gevochten: een echte gemeenschap, vrede in Europa. Het grootste succes in de Europese geschiedenis.’