Andreï Gratchev: ‘Wat ik wens, is een nieuwe dooi voor Rusland en Europa’
Als adviseur en woordvoerder van de laatste partijsecretaris Gorbatsjov zat Andreï Gratchev op de eerste rij toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan. Het waren de dagen van perestrojka en glasnost, van nieuwe vrijheid en het zoeken van aansluiting bij de rest van Europa. Mijlenver verwijderd van de Russische ramkoers die we vandaag zien. Wat is er toen misgelopen? Een gesprek met een bevoorrechte getuige.
Ondertussen is Gratchev een gentleman op leeftijd. Met zijn slanke gestalte, de lach die rond zijn mondhoeken speelt en de manier waarop hij zijn woorden weegt, is hij niet meteen je stereotiepe Rus – eerder een aimabele Franse heer. Gratchev woont dan ook al meer dan twintig jaar in Parijs.
Hij had weinig op met Boris Jeltsin en zijn clan, die Gorbatsjov opvolgde aan het hoofd van het grootste land ter wereld, en nadat de Sovjet-Unie zichzelf in december 1991 afschafte, koos de geschiedenisprofessor voluit voor zijn academische carrière.
In de lichtstad doceerde hij aan drie universiteiten, vandaag werkt hij er als schrijver en als correspondent voor de oppositiekrant Novaja Gazeta.
Toen u adviseur van Gorbatsjov was, ging het in Moskou over het “grote Europese huis”, een verenigd Europa waar ook Rusland deel van zou uitmaken. Vandaag, het tegenovergestelde: in dossiers als Oekraïne of Syrië staan het Westen en Rusland opnieuw lijnrecht tegenover elkaar. Hoe is het zover gekomen?
Andreï Gratchev: ‘Om het volledige plaatje te hebben, moet je de situatie ook door de ogen van de Russen bekijken. Stel die vraag aan een Rus en je krijgt een hoop argumenten over hoe deze situatie niet hun verantwoordelijkheid is.
In het Gorbatsjov-tijdperk en ook in de jaren erna heeft de Sovjet-Unie en vervolgens Rusland behoorlijk wat stappen in de richting van Europa gezet: Moskou heeft de ontbinding van het Warschaupact aanvaard, net als de onafhankelijkheid van de Sovjetrepublieken, en heeft zich zelfs niet verzet tegen het toetreden van bepaalde voormalige Oostbloklanden tot de NAVO.’
‘Rusland heeft het idee dat het gemarginaliseerd, uitgesloten, weggeduwd wordt door Europa.’
’De wereldkaart was principieel veranderd – geen Koude Oorlog meer, geen IJzeren Gordijn, geen Sovjetdreiging – maar tegelijk zagen de Russen hoe westerse structuren zoals de NAVO niet alleen bleven bestaan, maar zich steeds verder uitbreidden. De Europese Unie liet haar invloed gelden tot in de gebieden die essentieel waren voor de Russische belangen, niet alleen strategisch maar ook economisch.
En dat terwijl Rusland zelf op geen enkele manier betrokken werd. Niet in het eenzijdige proces van Europese integratie, niet met een uitgestoken hand om in welke vorm dan ook deel te nemen aan de EU. Gevolg: Rusland heeft het idee dat het gemarginaliseerd, uitgesloten, weggeduwd wordt door Europa. Geografisch weggeduwd naar Azië en politiek weggeduwd naar zijn imperiale reflexen.’
Die uitsluiting zien we ook nu heel letterlijk: Rusland werd na de annexatie van de Krim uit de G8 gezet en is niet echt welkom bij de internationale militaire coalitie tegen IS. Wat denkt u van die aanpak?
Gratchev: ‘We zijn in een soort trieste kettingreactie beland, waar iedereen de ander verdenkt van vijandige bedoelingen. Rusland voelt zich gemarginaliseerd op het internationale toneel, niet alleen door Syrië, maar door de opeenvolging van unilaterale acties van het Westen die al veel eerder gebeurden, dat mogen we niet vergeten: de eenzijdige invasie van de VS in Irak, het NAVO-optreden in Afghanistan, en meer recent nog Libië.’
‘Het conflict en de belangen in Syrië zijn ongelooflijk complex. Voor Poetin was dit niet alleen de gelegenheid om zijn bondgenoot Assad te steunen, maar ook om de wereld te herinneren aan de historische aanwezigheid van Rusland in deze sleutelregio. En zich en passant opnieuw op te werpen als een speler waar je niet omheen kan.’
Ook de leiders van toen en nu konden moeilijk meer verschillen: Gorby, de westerse knuffelcommunist die in de eerste vrije verkiezingen amper 0,5 procent van de stemmen haalde, en Poetin, de KGB-man met de harde hand waar het hele land achter staat.
Gratchev: ‘Gorbatsjov was de laatste “occidentalist” in de klassieke Russische traditie, in de lijn van Peter De Grote, die de toekomst van Rusland in en samen met Europa zag. In het begin was de bevolking echt erg enthousiast over de nieuwe richting die we kozen: “eindelijk, we gaan een land zoals de andere worden!” Maar er volgden chaos, maffiapraktijken en enorme corruptie, en dat werd: “wat ze ons in de Sovjettijd over het communisme vertelden, was gelogen, maar alles wat ze over het kapitalisme zeiden is waar!”.’
‘Poetin is een product van de Sovjetmaatschappij, maar grijpt tegelijkertijd terug naar de hoogtepunten uit het Russische tsarenrijk.’
‘Poetin is een product van de Sovjetmaatschappij, maar grijpt tegelijkertijd terug naar de hoogtepunten uit het Russische tsarenrijk. Hij pikte die gedesoriënteerde samenleving op en maakte er handig gebruik van om Rusland voor te stellen als slachtoffer van de westerse expansie, daarin werd hij geholpen door de politiek van de EU en de NAVO. 70 à 80 procent van de Russen steunt zijn regime. En die cijfers zijn betrouwbaar, die peilingen werd ingesteld in de korte periode dat Rusland echt een politiek pluralistisch land was.’
‘De perestrojka was een revolutie van beloftes. Maar die nieuwe vrijheden voor de samenleving zijn niet samengegaan met echte, diepere veranderingen, van de gemilitariseerde planeconomie bijvoorbeeld. Vandaag kent Rusland een dubbele crisis: de psychologische crisis van een ontwikkeld land dat ooit een megamacht was en de crisis van een ontwikkelingsland, met de grote olieafhankelijkheid, het alcoholisme, de korte levensverwachting. ‘Rusland is het koudste Afrikaanse land ter wereld’, zeggen sommigen.’
Ziet u dat ‘grote Europese huis’ nog terugkomen?
Gratchev: ‘Het managen van de relatie met Rusland is voor een groot deel doorgegeven aan “Nieuw Europa”, de nieuwe lidstaten uit het oosten. De Europese Ruslandpolitiek heeft de kleur gekregen van de specifieke negatieve geschiedenis die die landen met Rusland hebben, zij zijn het die aansturen op verdere uitbreiding, zoals het associatieverdrag met Oekraïne. Poetin van zijn kant heeft dan wel de Krim, maar is de rest van Oekraïne definitief kwijt. En Oekraïne, dat een brug tussen oost en west zou moeten zijn, gaat kapot aan het conflict tussen beide. Europa is opnieuw aan het bevriezen; wat ik wens, is een nieuwe dooi.’