‘Belgen die ik sprak zien IS niet meer als familie. Ze háten IS’

Anne Speckhard: ‘IS is verslagen. Ze weten dat ze aan de verkeerde kant van de geschiedenis stonden.’

© Delil Souleiman / AFP

Het terughalen van westerse IS-leden naar hun land van herkomst zorgt in Europa voor verhitte discussies. Maar het is in ons aller belang om dat te doen met burgers die zich aansloten, zegt de Amerikaanse psychologe Anne Speckhard, die meer dan 160 IS-leden sprak. Onder andere om nieuwe aanslagen zo goed mogelijk te voorkomen. Maar dan moet het terughalen wel juist gebeuren: door hen in de gaten te houden, te berechten en op te nemen in deradicaliseringsprogramma’s.

De repatriëring van 7 IS-vrouwen en 12 kinderen riep in Nederland en België weerstand op. ‘Ze weten dat ze aan de verkeerde kant van de geschiedenis stonden', reageert de Amerikaanse psychologe Anne Speckhard vanuit haar thuisbasis Virginia. Ze pleit voor een gecontroleerde terugkeer.

Speckhard voerde de afgelopen jaren meer dan 160 gesprekken in gevangenissen en kampen met IS-leden. Ook is ze directeur van het International Center for the Study of Violent Extremism (ICSVE).

Ze ontkent niet dat sommige jihadi’s gevaarlijk zijn. In de Syrisch-Koerdische kampen Al-Hol en Al-Roj dwingen sommige vrouwen IS-regels af en vermoorden ze afvalligen. Alleen al dit jaar vonden 40 moorden plaats in de kampen.

‘Ze stonden aan de verkeerde kant van de geschiedenis. Ze weten dat ze beoordelingsfouten hebben gemaakt.’

Maar voor de meeste vrouwen gaat dat niet op. ‘Ik geloof dat ik alle Belgen in de kampen sprak en die vond ik niet bepaald angstaanjagend’, zegt Speckhard. Natuurlijk calculeert ze in dat zij hun misdaden wellicht voor haar verzwegen. ‘Omdat ze bang zijn. Ze weten dat ze beoordelingsfouten hebben gemaakt.’

De vrouwen vertelden haar hoe de belofte van een kalifaat hen naar Syrië trok, en hoe ze zich nu door IS belazerd voelen. ‘Een Nederlandse vrouw zag op het nieuws hoe IS-leider Al-Baghdadi in 2014 het kalifaat uitriep. “We zijn devote moslims en dachten toen: dat gebeurt in onze tijd!”, vertelde ze. Ze stapten in de auto en reden naar Syrië. Nu begrijpt ze dat het desinformatie was waarvoor ze viel. “Kijk hoe onze levens daardoor vernield zijn”, zei ze. Klinkt dat als een gevaarlijk persoon?’

Anne Speckhard voerde de afgelopen jaren meer dan 160 gesprekken in gevangenissen en kampen met IS-leden.

© Anne Speckhard

'Afgekickt'

Vele IS-leden in de gevangenissen en kampen in Syrië kickten sinds de val van IS 2,5 jaar geleden al zelfstandig af van de terreurgroep. Tot die conclusie kwam Speckhard op basis van haar gesprekken. ‘Bij de Belgen die ik sprak blijft niets over van het gevoel dat IS hun familie is. Ze haten IS.’

Toen IS-leden in gevangenschap met elkaar praatten, hoorden ze hoe vrijwel iedereen zich opgelicht en belogen voelde. Radicale vrouwen proberen dat proces in Al-Hol te voorkomen, maar toch is het er ook aan de gang.

Speckhard maakte filmpjes met een aantal afhakers, of in het Engels formers, 'voormaligen'. Daarin vertellen de afhakers waarom IS zo slecht is. De filmpjes staan op de website van de ICSVE.

De kans bestaat dat de voormalige IS-leden zich nu vooral als slachtoffers willen voordoen, geeft Speckhard toe. Maar ze verwijst ook naar enkele goede voorbeelden van wat voormalige IS-leden kunnen betekenen.

Neem bijvoorbeeld Laura Passoni uit Charleroi. Nadat ze in België (met uitstel) veroordeeld werd, ontpopte ze zich tot activiste tégen IS. Ze bezoekt scholen om kinderen te waarschuwen dat ze niet alles moeten geloven wat ze op het internet zien.

In een gevangenis in Syrië beweerden twee Belgen hetzelfde te willen gaan doen. ‘Ze zeiden: “Ik weet niet of mijn land me ooit nog vertrouwt, maar ik wil daar mijn leven aan wijden”.’

In Nederland is er het voorbeeld van Jason Walters. Die kwam vervroegd vrij na een veroordeling wegens lidmaatschap van de Hofstadgroep, de groep van geradicaliseerde jongeren die in verband is gebracht met de moord op filmmaker Theo van Gogh. Vandaag probeert hij jongeren uit de armen van radicale moslims te houden.

Blijven opletten

‘Ze lieten zich al eens door IS inpakken, dus je weet je dat hun beoordelingsvermogen niet goed is.’

Maar, benadrukt Speckhard ook, je moet voorzichtig blijven als je met voormalige IS-leden werkt. ‘Ze lieten zich al eens door IS inpakken, dus je weet je dat hun beoordelingsvermogen niet goed is.’

Toch blijft ze bij haar pleidooi om iedereen terug te halen naar zijn land van herkomst. Maar dat kan alleen op voorwaarde dat de IS-leden allemaal berecht worden en in een deradicaliseringsprogramma terechtkomen.

Volgens de psychologe kunnen rechters zo’n programma opleggen, bijvoorbeeld in ruil voor een gevangenisstraf. Zo is er toezicht van nabij en kan er regelmatig worden gerapporteerd over de voortgang. ‘Dit zijn vaak zwart-witdenkers. Ze zijn gekwetst en voelen soms dat de samenleving hen niet wil.’

Bovendien betekent afstand nemen van IS ook een verlies: van kameraadschap, een thuis, verwachtingen. ‘Ze hebben hulp nodig bij hun gevoelens, bij hun perceptie van het leven, anders kunnen ze terugvallen in hun oude netwerk. Of juist weer helemaal de andere kant opgaan’, zegt Speckhard.

Ze pleit er daarom voor om islamdeskundigen te betrekken die weten wat er in Syrië en Irak is gebeurd. ‘Sommigen willen vooral een goede moslim zijn en zijn nu compleet in de war.’

Speckhard spreekt over het “ombuigen” van terugkeerders: essentieel in het verhaal van terugkeer naar het land van herkomst. ‘Het gaat vaak om mensen die de samenleving willen veranderen. Het zijn goede mensen, totdat een terreurgroep hen vertelde dat je sociale problemen oplost met geweld. Dan moet je hen zeggen: laten ons naar je woede kijken, en die ombuigen naar een passie voor het goede.’

Berechting én begeleiding

Volgens Speckhard is het vooral gevaarlijk als terugkeerders niet worden berecht en begeleid, wat in de EU vaak gebeurde. Zo berichtte de BBC dat in Groot-Brittannië slechts 14 van de 450 terugkeerders vervolgd zijn. In Finland volgt helemaal geen straf en in Scandinavië is nooit goede antiterreurwetgeving aangenomen om terugkeerders te straffen.

In Groot-Brittannië werden slechts 14 van de 450 terugkeerders vervolgd. In Finland volgt zelfs helemaal geen straf.

Zonder straf en begeleiding is er geen echte breuk met IS, benadrukt Speckhard. Tegelijkertijd meent ze dat rekruteerders voor radicale groepen zoals IS wel afstand van hen zullen houden. ‘Die terugkeerders zijn voor hen radioactief. Daar wil je niets mee te maken hebben, want dan kan je op de radar van de veiligheidsdienst belanden.’

Als veiligheidsdiensten hun werk doen, en deradicaliseringsprogramma’s kwalitatief goed zijn, acht Speckhard de kans op aanslagen door terugkeerders zeer klein. Uit het jongste rapport van oktober 2020 van de Nederlandse veiligheidsdienst AIVD blijkt dat ‘terugkeerders slechts in zeer geringe mate betrokken waren bij jihadistische aanslagen in Europa in de afgelopen jaren’.

Ook de Belgische veiligheidsdienst en de Britse regering zouden een overeenkomstig beeld zien. Terugkeerders vormen volgens Speckhard daarom slechts een ‘zeer beperkte of geen dreiging voor de nationale veiligheid’. Zo was de dader van de steekpartij op Londen Bridge in 2019, die in zo’n deradicaliseringsprogramma zat, een uitzondering, volgens de psychologe.

‘Dat was een verschrikkelijke mislukking’, hekelt ze een slecht uitgewerkt of beperkt deradicaliseringsbeleid. Want je mag niet eender wie daarmee aan de slag laten gaan. ‘Er zijn mensen die aan “rehabilitatie” doen omdat ze zien dat er wat te verdienen valt. Maar ze kunnen het niet, ze zijn niet goed.’

Alleen al een verblijf in de gevangenis werkt bij bijna alle IS-terugkeerders preventief, zegt ze verder nog. ‘De meesten zijn te bang om nog een misdaad te begaan. Als ze in de gevangenis hebben gezeten, willen ze daar nooit meer terug naartoe.’ Ook de AIVD zegt dat ‘detentie kan leiden tot bezinning’.

Sensatiegerichte media

Waarom toont bijna niemand van de afhakers dan berouw in de vele interviews die afgelopen jaren in media verschenen? Is dat niet zorgwekkend? Speckhard vindt van niet. ‘Op zoek naar een sensationele kop tonen media vaak de ergste gevallen, de persoon die de ergste dingen zegt.’

Bovendien, gaat ze verder, is het voor velen nog te vroeg voor berouw. ‘Nu zijn ze nog te veel met zichzelf bezig, met hun redding. Berouw volgt pas later. Het is een van de doelstellingen van onze behandelingsprogramma’s. Het is menselijk dat je weinig berouw hebt als je nog zo bezig bent met je eigen hachje.’

Een groter gevaar vormen westerse IS-leden die niet naar huis terugkeren, waarschuwt Speckhard. Thuis kunnen veiligheidsdiensten hen in de gaten houden. Maar de vrouwen die uit de kampen ontsnapten en naar Syrië terugkeerden of naar Turkije trokken, kunnen zich opnieuw in de schoot van IS of andere groepen bevinden.

IS is nog steeds actief in Syrië en Irak. Het voert er aanvallen uit op het leger en politie. Dorpen worden geterroriseerd en IS-cellen blijven aanslagen uitvoeren, zoals recent in Bagdad waarbij 35 doden vielen. Het leidt tot inspiratie en aansturing voor het plegen van aanslagen elders in de wereld.

Dus net omdat ze nog onder de radar van de veiligheidsdiensten zitten, vormen nieuwe, lokale IS-leden het grootste gevaar, benadrukt Speckhard.

Een bijkomend gevaar, als IS-leden niet terug kunnen keren, vormt de familie in het thuisland. Vaak worden naaste familieleden gerekruteerd. ‘Dat zijn vaak grote families, die boos zijn omdat familieleden zonder proces vastzitten in onmenselijke omstandigheden.’

Het rekruteren van familieleden vormt een belangrijke strategie van IS, bleek uit onderzoek van de universiteit van Connecticut in 2018. Het vertrouwen in broers en zussen is groter dan in buitenstaanders, waardoor vaak het ene familielid een ander familielid doet radicaliseren.

Zo waren het in de luchthaven van Zaventem de broers el-Bakraoui die zichzelf opbliezen. In Parijs in november 2015 waren de broers Abdeslam betrokken en bij de aanslag op Charlie Hebdo begin 2015 waren het de broers Kouach.

Het gebrek aan bescherming van familieleden in het Midden-Oosten en de mogelijkheid tot terugkeer kan frustratie en woede creëren bij de familie, aldus Speckhard. En daar speelt IS graag op in. ‘Hoe kan je dan te weten komen of er binnen een 30-koppige familie niet de volgende aanslagpleger schuilt?’