Radiomaker Bob Rugurika: ‘Onze president heeft duivelse plannen’

Iedereen dacht dat hij zou gaan voor een derde ambtstermijn als president van Burundi, maar Pierre Nkurunziza lijkt te timmeren aan een ander scenario. Het is afwachten: blijft Burundi gespaard van nieuw etnisch geweld? De verbannen radiomaker Bob Rugurika vreest het tegendeel.

Met zijn Radio Publique Africaine (RPA) probeert hij het discours van haat te pareren. ‘Het zijn niet de etnische, maar wel de economische verschillen waar we ons zorgen over moeten maken.’ MO* sprak met hem over de Belgische connectie en de noodzaak van kritische journalistiek.

Bob Rugurika pendelt tussen twee landen: België, waar zijn familie noodgedwongen woont, en Rwanda, van waaruit hij radio maakt voor en over zijn echte thuisland, Burundi. Hijzelf en het radiostation waar hij de leiding over had, waren er niet langer welkom.

‘Wij zijn de stem van de stemlozen. Die krijg je niet gesmoord.’

De documentaire On Air van de Belgische Manno Lanssens volgde in 2015 de laatste maanden van RPA in het Burundese radiogebouw. ‘Volgens een Frans auditbureau was RPA de grootste onafhankelijke radio in Burundi. Vlak voor de politieke crisis in 2015 werd ons bereik op 2 tot 2,5 miljoen luisteraars geschat. Als je weet dat Burundi iets meer dan 11 miljoen inwoners telt, dan is dat heel wat’, benadrukt Rugurika trots.

Dat was voor 2015. Met de verkiezingen in het vooruitzicht nam dat jaar de politieke nervositeit toe. Een kritische reportage van Rugurika over de moord op drie Italiaanse zusters viel bij het regime in slechte aarde. Zijn beschuldiging dat hoge Burundese functionarissen betrokken waren bij de zaak, bracht hem zelf in de problemen.

Documentairemaker Manno Lanssens draaide toen een portret over de radiomaker, maar zag zijn hoofdpersonage plots achter de tralies verdwijnen. On Air werd zo een verhaal over het verlies van persvrijheid, in een land op de rand van een burgeroorlog. ‘Wij zijn de stem van de stemlozen. Die krijg je niet gesmoord.’

Onder druk van de vele luisteraars van RPA, maar ook van de internationale gemeenschap, werd Rugurika na een maand weer vrijgelaten. Als een held werd hij door duizenden luisteraars onthaald bij het gebouw van de radiozender:

Maar na zijn terugkeer nam het wantrouwen binnen de muren van het radiogebouw toe. Rugurika leed zichtbaar onder de voortdurende bedreigingen en nam op een pijnlijke manier afstand van enkele collega’s die lang aan zijn zijde stonden. Hij zette enkele van hen zelfs op straat.

Politieke crisis

Even terug naar Burundi in 2015. Met de aankondiging van president Pierre Nkurunziza dat hij een derde ambtstermijn ambieert, slaat de vlam in de pan. Zijn ambities zetten de vredesakkoorden van Arusha onder druk. Deze akkoorden werden in 2000 afgesloten en moesten een einde brengen aan een lange periode van burgeroorlogen en genocides in Burundi (niet te verwarren met de oudere Arusha-akkoorden over Rwanda).

Terwijl politici discussiëren of een derde ambtstermijn wel grondwettelijk is, neemt het geweld op straat gevaarlijke proporties aan. Grondwettelijk of niet, in een verdeeld land als Burundi is het spelen met vuur.

Manno Lanssens bevindt zich op dat moment met zijn camera in Burundi en wordt meegezogen in protesten die al snel uit de hand lopen. Op 13 mei 2015 volgt een poging tot staatsgreep en lijkt de chaos compleet.

Maar de staatsgreep mislukt en president Nkurunziza zette zijn plannen door. De radio van Bob Rugurika wordt, samen met vier andere publieke radio’s, verboden. In het kielzog van honderdduizenden vluchtelingen verlaten ook Rugurika, zijn RPA en zijn radiocollega’s noodgedwongen het land.

Na een maand gevangenschap wordt Bob Rugurika als een held binnengehaald door duizenden luisteraars. | © On Air, Serendipity Films

Radio in ballingschap

‘Vertrekken zou betekenen dat ik hen laat winnen’, had Rugurika nochtans recht in Lanssens cameralens gezegd. Maar na de mislukte staatsgreep wordt elke kritische stem harder dan ooit aangepakt. Blijven zou Bob een gevangenisstraf of misschien wel zijn leven kosten.

‘Ik zag zelf hoe vertrouwelingen van de president betrokken waren bij illegale smokkel van grondstoffen en wapens.’

Rugurika is als onderzoeksjournalist al langer de luis in de pels van het regime en tolereert al jaren de bedreigingen. ‘In 2008 onthulde ik hoe vertrouwelingen van de president betrokken waren bij illegale grondstoffen- en wapensmokkel van en naar Congo. De hutu-rebellen van het Rwandese FDLR (dat ontstond na de Rwandese genocide in Oost-Congo, red.) vlogen grondstoffen naar Burundi en kregen daarvoor wapens in ruil.’

‘Op een dag, in 2008, ben ik zelf naar de luchthaven gegaan. Ik zag hoe kisten met wapens uit Khartoem (Soedan, red.) gelost werden door mensen die in dienst stonden van de president. Dat is niet de normale gang van zaken’, benadrukt hij. ‘Normaal gezien is er in de luchthaven een dienst om bagage te lossen.’ Hij bracht op RPA gedetailleerd verslag uit van de clandestiene operatie.

Het zorgde voor internationale verontwaardiging. ‘De VN hebben onderzoekers naar Burundi gestuurd. Mijn onthullingen werden bevestigd en staan ook te lezen in een rapport dat in november 2009 gepubliceerd werd.’

Activist Erneste Manirumva wilde het onderzoek eigenhandig nog verdiepen en klopte volgens Rugurika ‘ietwat overmoedig’ met zijn vragen aan bij de politie. Hij moest het in 2009 met zijn leven bekopen. Onder de indruk van wat hij in gang had gezet, ging Rugurika vervolgens op zoek naar de waarheid achter de dood van de activist.

‘Men raadde mij aan om in België te blijven. Maar had ik dat gedaan, dan was onze radio al langer in hun handen gevallen’

‘Pas in 2012 had ik voldoende getuigenissen en bewijzen verzameld om de waarheid naar buiten te brengen. Enkele daders van de politie waren bereid om on the record te getuigen. Het regime was alle rechtstreekse betrokkenen aan het elimineren. Door te getuigen hoopten ze zichzelf toch nog te beschermen. Een van de daders gaf alle bewijzen van zijn identiteit. Hij gaf een erg gedetailleerde getuigenis van de foltering en vervolgens moord op Erneste.’

De doodsbedreigingen aan het adres van Rugurika bleven niet uit. ‘Ik was pas gehuwd en moest ook aan mijn echtgenote denken. Samen zijn we in 2012 naar België gekomen. Men raadde mij aan om in België te blijven. Maar als ik dat gedaan had, dan was onze radio al langer in hun handen gevallen.’

Rugurika keert terug naar Burundi. Zijn vrouw blijft in België. ‘De Amerikaanse en Belgische diplomaten hadden de Burundese autoriteiten gewaarschuwd dat, als mij iets zou overkomen, ze onmiddellijk de verantwoordelijkheid bij hen zouden leggen.’

Gesterkt door diplomatieke steun gaat de radiomaker nog een tijd door in Burundi. Maar in 2015 wordt RPA dan toch een radio in ballingschap. Maar ook bij die radiostilte legt Rugurika zich niet neer. In buurland Rwanda doen hij en zijn collega’s een beroep op de internationale bescherming van vluchtelingen en maken ze vandaag nog steeds radio en nieuws.

Tegen de haat

‘Vandaag zijn we vluchtelingen die nieuws brengen via online kanalen. We hebben nog steeds goede en betrouwbare bronnen in Burundi’, verzekert Bob Rugurika. ’Er zijn voldoende mensen die willen dat er iets verandert en ons straffe informatie doorsturen. Om hen te beschermen, vervormen we vaak hun stem.’ Vluchtelingen kunnen volgens hem zo nog steeds wegen op het beleid.

‘Ons grootste succes is dat we erin slagen het haatdragende discours van het regime te doorbreken’

‘Toen we met RPA begonnen vanuit Rwanda, gingen we artikels schrijven en delen. Maar artikels in het Frans sloten onvoldoende aan bij de verwachtingen van ons publiek, dat vooral Kirundi spreekt.’

Omdat radio een toegankelijker medium is, zetten Rugurika en zijn collega’s al snel weer in op audio. ‘Elke dag vind je op onze website een audioverslag van dertig minuten in het Kirundi en dertig minuten in het Frans. Onze uitzendingen worden vandaag vooral via sociale media gedeeld.’

Op het Youtube-kanaal van RPA kan je elke dag de uitzendingen zelf bekijken en beluisteren (zoals deze van maandag 23/9 over Bobs bezoek aan Nederland):

‘Ik schat dat we nog steeds zo’n 800.000 mensen bereiken.’ Zeker weten kan hij het niet, maar Rugurika is ervan overtuigd dat ze voor de 400.000 Burundese vluchtelingen alleen al de belangrijkste bron van informatie zijn.

‘Ons doel is informeren. Maar ons grootste succes is dat we erin slagen het haatdragende discours van het regime te doorbreken. Het regime wil ons opnieuw verdelen over etnische en religieuze breuklijnen’, vreest hij.

‘Tegenover dat discours van haat proberen we pacifistische stemmen te zetten: experten in vredesopbouw, religieuze leiders die oproepen tot eenheid of economen die uitleggen dat het niet de etnische verschillen zijn, maar wel de economische verschillen waar we ons zorgen moeten over maken.’

‘De moed van de Belgische diplomatie’

Tijdens de politieke crisis van 2015 werd het geweld internationaal sterk veroordeeld. Heel wat landen vaardigden sancties uit tegen Burundi. De EU vaardigde sancties uit en België schortte de bilaterale projecten op waarbij de Burundese overheid een rechtstreekse partner was. ‘Mensen die denken dat dit niets uitmaakt, vergissen zich’, antwoordt Rugurika op de vraag of het dan wel iets heeft uitgehaald.

Nkurunziza zit nog steeds op post en het middenveld is nagenoeg lamgelegd. ‘Maar de economische sancties van de EU hebben een enorme druk gezet op het regime. Het heeft ervoor gezorgd dat leden van de regeringspartij steeds meer afstand nemen van de hardliners binnen het regime. Daardoor durf ik vandaag zeggen dat de groep loyalisten een minderheid is. Dus sancties maken wel degelijk iets uit.’

Deze zomer maakte Frankrijk bekend dat het de bilaterale samenwerking met Burundi terug opstart. Heel concreet gaat het onder meer over de militaire samenwerking tussen de twee landen. ‘Het toont hoe Nkurunziza de internationale gemeenschap goed weet te bespelen’, vreest Rugurika, ’Sommige westerse landen zijn kennelijk ongevoelig voor het lot van de Burundezen.’

‘Frankrijk is lid van de EU, maar we weten dat Franse inlichtingendiensten al sinds het begin van de crisis Nkurunziza adviseren.’ Dat ze nu bekendmaken dat ze de samenwerking weer opstarten, verbaast hem niet.

‘Ons land stelt zich liever voorzichtig op, omdat de verkiezingen aanleiding kunnen geven tot nieuw geweld’

‘Geopolitieke belangen, natuurlijk,’ zo verklaart hij de houding van Frankrijk, ‘Net als Burundi heeft Frankrijk vandaag geen al te beste verstandhouding met buurland Rwanda.’

‘Ik verwelkom de moed van de Belgische diplomatie. België is altijd rechtlijnig gebleven wat betreft mensenrechten’, zegt de radiomaker. Dat kan volgens hem niet gezegd worden van China en de VS. ‘Zij zetten economische belangen voorop. Ze onderhouden goede banden met ’s werelds grootste dictaturen.’

België heeft sinds deze zomer opnieuw een ambassadeur in Burundi, en ook Burundi heeft opnieuw een ambassadeur voor ons land aangesteld. Minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo (Open Vld) laat via zijn woordvoerder weten dat de communicatiekanalen open zijn. ‘Maar ons land stelt zich liever voorzichtig op, omdat de verkiezingen aanleiding kunnen geven tot nieuw geweld.’

België, Burundi en Congo

De relaties tussen ons land en Burundi staan voorlopig nog op een laag pitje, maar die met buurland Congo leven wel weer op. Dat de verkiezingen in Congo zo lang uitgesteld werden, zorgde voor een opschorting van de directe bilaterale samenwerking met de Congolese autoriteiten. Maar toen de verkiezingen (die nochtans ook geen toonbeeld waren van democratie) toch plaatsvonden eind december vorig jaar, bleek dat voldoende om de vriendschap te hernieuwen.

Hoewel Tshesikedi die presidentsverkiezingen in werkelijkheid niet won, en hoewel Kabila nog de touwtjes in handen heeft, bleek het uitblijven van post-electoraal geweld voldoende om weer samen in zee te gaan.

Nu Nkurunziza heeft aangekondigd dat hij in 2020 geen presidentskandidaat zal zijn, kan dit een eerste symbolische stap zijn richting verandering zijn. Een geweldloze machtsoverdracht zou, naar het voorbeeld van Congo, misschien ook voor Burundi internationaal weer deuren kunnen openen.

Stilte voor de storm

‘Op het eerste zicht zou je kunnen denken dat het regime zich beter gedraagt dan enkele jaren geleden. Maar in werkelijkheid is men niet gestopt met het uitschakelen van opposanten. Slechts de werkwijzen zijn veranderd.’

Rugurika vreest dat het regime dit keer strategisch te werk gaat, in de hoop internationaal de druk weg te nemen. ’Aanvankelijk vermoordden ze opposanten en zorgden ze ervoor dat iedereen de lijken zag. Daarom is het Internationaal Strafhof in Den Haag een vooronderzoek gestart. Nu dekken ze hun daden toe. Ze zijn voorzichtiger.’

Dat er minder schendingen van de mensenrechten gerapporteerd worden, heeft misschien ook te maken met feit dat niet enkel binnenlandse, maar ook buitenlandse pottenkijkers aan de deur werden gezet. Vorig jaar schortte de overheid alle activiteiten van buitenlandse ngo’s op. In april gooide 11.11.11 de handdoek in de ring en sloot het haar landenkantoor in Burundi. Ook het mensenrechtenkantoor van de VN moest er eerder al de deuren sluiten.

De denktank International Crisis Group plaatste Burundi op de lijst van conflicten die de wereld maar beter in de gaten houdt. Volgens Crisis Group kunnen de verkiezingen van 2020 de spanningen weer doen toenemen. Het gevaar op grootschalig geweld is volgens hen nog niet geweken.

‘Met welk scenario de president ook komt, ik vrees dat het tot een bloedbad zal leiden’

Toen Pierre Nkurunziza eind vorig jaar aankondigde dat hij in 2020 geen presidentskandidaat zal zijn, verraste hij iedereen. Met een referendum had hij nochtans net de grondwet kunnen wijzigen, waardoor hij voor een nieuwe termijn kon gaan en in theorie tot 2034 aan de macht kon blijven.

Is dit een teken dat de president toegeeft aan de interne en ook aan de internationale druk? ‘Helemaal niet,’ antwoordt Rugurika beslist, ‘wat hij nu doet, is de internationale druk wegnemen. Ik ben zeker dat hij ons zal verrassen, al weten we niet met welk scenario. Maar wat dat ook zal zijn, ik vrees dat het tot een bloedbad zal leiden. Want Nkurunziza werkt niet aan vrede in Burundi.’

Strategie Poetin-Erdogan

‘Eeuwige Opperleider’ of Guide Suprême Éternel: die titel kreeg president Nkurunziza van zijn partij. Hij ambieert geen derde ambtstermijn meer, maar timmert wel aan andere manieren om macht te behouden. | © On Air, Serendipity Films

De grondwetswijziging van 2018 heeft opnieuw de functie van eerste minister in het leven geroepen (die was al onbestaande sinds 1998) en bovendien van heel wat macht voorzien.

Rugurika vreest dat hij net als de Russische president Vladimir Poetin en de Turkse Recep Erdogan een strategische stoelendans wil organiseren: ‘Het zou niemand verbazen als Nkurunziza een presidentskandidaat aanduidt die schatplichtig aan hem is. Hij kan dan zelf eerste minister zijn.’

‘Een burgeroorlog kan tot vredesakkoorden leiden, waarbij hij dan algemene amnestie kan afdwingen. Nkurunziza heeft duivelse plannen’

Een ander verontrustend teken is volgens Rugurika dat de partij van de president hem de eretitel gaf van Eeuwige Opperleider (Guide Suprême Éternel): ‘Het zal geen verrassing zijn als morgen de twee wetgevende kamers van het parlement bijeenkomen om te zeggen dat Nkurunziza, met alles wat hij voor ons gedaan heeft, de Eeuwige Opperleider van het land wordt. En zo boven de nieuwe president van de republiek komt te staan.’

Positieve scenario’s kunnen de radiomaker moeilijk overtuigen. ‘Wanneer ik praat met diplomaten of onderzoekers, vragen ze mij of ik niet overdrijf en het té somber inzie. Nee, ik overdrijf niet.’ Rugurika vreest dat de president zelfs baat heeft bij meer geweld. ‘Een burgeroorlog kan tot vredesakkoorden leiden, waarbij hij dan algemene amnestie kan afdwingen. Let op mijn woorden: Nkurunziza heeft duivelse plannen.’

‘De verkiezingen kunnen ook niet meer geloofwaardig, transparant of democratisch zijn’, vreest hij. ‘Meer dan een miljoen Burundezen zitten in het buitenland. Tientallen oppositieleden zijn verbannen. Alle pogingen tot dialoog met de oppositie, onder begeleiding van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap, zijn door de president geweigerd. Ook internationale verkiezingswaarnemers van de EU of de VN zullen niet welkom zijn.’

Ik geloof dat er binnen de regeringspartij mensen zijn die het hart op de juiste plaats hebben.

Samen zijn radiocollega’s van de RPA weet Rugurika wat te doen: ‘We zullen op een objectieve manier de stembusgang verslaan. En de burger en de internationale gemeenschap zullen moeten oordelen of ze geloofwaardig zijn verlopen of niet.’

Ondanks zijn status als vluchteling twijfelt de radiomaker niet aan de kracht van het lokale netwerk. En dat hij ooit weer radio zal maken in zijn moederland, daar twijfelt hij ook niet aan.

‘We hebben allemaal gezien hoe dictaturen eindigen. Ik hoop dat er morgen of overmorgen mensen tot inzicht komen. Ik geloof dat er binnen de regeringspartij, en ook binnen de beruchte jongerenmilitie van Nkurunziza, mensen zijn die het hart op de juiste plaats hebben. De dag dat zij het overnemen, dan zullen we triomfantelijk terugkeren naar Burundi.’