VUB-rector Caroline Pauwels: ‘Dit is mijn les voor de 21ste eeuw: hoop zit in ethisch handelen’

© VUB/Bas Bogaerts

Vanavond (maandag 27 januari) geeft Yuval Noah Harari een lezing. In de Lotto Arena in Antwerpen. Die zaal vullen leek voor Bart Peeters in het begin al een uitdaging, maar als de schrijver van drie dikke boeken over mens, geschiedenis, technologie en ethiek (en nog een rist fundamenteel belangrijke onderwerpen) daar geprogrammeerd wordt, dan weet je dat hij de hoogste sport van literaire roem bereikt heeft.

De internationale verkoopscijfers van Sapiens, Homo Deus en 21 lessen voor de 21ste eeuw zijn dan ook zo spectaculair dat hij op zijn eentje meer publiek trekt dan drie Nobelprijzen op een avond.

Over prijzen en erkenning gesproken: Harari is niet enkel een bestsellerauteur, hij krijgt ook veel respect en waardering in kringen van machthebbers, topondernemers, academici en media. Dat is de reden waarom het kersverse Vlaamse Newsweek hem niet enkel het podium van de Lotto Arena biedt, maar er ook een dik nummer aan wijdt.

Harari krijgt vandaag ook een eredoctoraat, dat de VUB hem eerder al aanbood. Naar aanleiding van dat eredoctoraat sprak MO* met VUB-rector Caroline Pauwels. Over technologische disruptie, internationaal wantrouwen en ecologische ineenstorting. En over hoop.

‘We dragen het eredoctoraat op aan de 21-jarigen van vandaag, de generatie die de uitdagingen van Harari aan den lijve zal ondervinden.’

‘Wij hebben Harari al gecontacteerd toen Sapiens verscheen’, zegt Pauwels. ‘Hij doet wat ik als rector ook op de universitaire agenda wil zetten: meer interdisciplinariteit, verbindingen tussen thema’s en onderzoeksvelden, het hanteren van een helikopterperspectief. Hij brengt, als kritische denker, een heleboel zaken bij elkaar vanuit een sterk overkoepelende benadering.’

‘In Sapiens vertelt hij hoe en waarom de mens uniek is. De mens is in staat tot verhalen vertellen, tot creativiteit en tot samenwerken. In Homo Deus maakt Harari duidelijk dat de mensen, door die creativiteit, in staat is om zichzelf en de planeet te vernietigen. Die brede blik op verleden en toekomst mondt uit in 21 sterke, ethische lessen voor deze eeuw.’

‘Daarom dragen we het eredoctoraat ook op aan de “eenentwintigjarigen” van vandaag,’ legt Pauwels uit, ‘de generatie die de uitdagingen die Harari formuleert aan den lijve zal ondervinden en die er ook antwoorden op zal geven.

In de VUB-perstekst over het eredoctoraat legt u de nadruk op de sociale ongelijkheid die dreigt te ontstaan ‘als we toelaten dat grote technologische spelers alle aspecten van ons dagelijkse leven overnemen’. Waarom focust u net op dat aspect?

Caroline Pauwels: Nadenken over ongelijkheid is een van de kerntaken voor de Vrije Universiteit Brussel, waar we vrijheid, gelijkwaardigheid en verbondenheid centraal stellen.

De hele technologische revolutie doet op verschillende vlakken nieuwe ongelijkheden ontstaan. Tussen degenen die zich zullen kunnen verdedigen tegen nepnieuws, en degenen die eraan overgeleverd zijn. Tussen degenen die de middelen hebben om de mogelijkheden van biotechnologie en artificiële intelligentie toe te passen op hun eigen lijf en leven, en degenen die daar te arm voor zijn. Tussen degenen die een lang leven zullen kunnen kopen in de hightech geneeskunde, en degenen die nog steeds te vroeg zullen sterven.

We moeten heel goed opletten met de consequenties van tech. Is de “homo perfectus” de toekomst voor iedereen, of slechts voor een kleine elite? En is dat de toekomst die we willen?

Is het probleem ook niet dat die vragen in de ene faculteit onderzocht worden terwijl biotechnologie of artificiële intelligentie ontwikkeld worden in andere faculteiten?

Caroline Pauwels: Dat klopt, universiteiten bestaan nog te vaak uit silo’s. Dat is een van de redenen waarom een eredoctoraat voor Yuval Harari op zijn plaats is: hij verbindt die zaken. De 21ste eeuw verdaagt die strikte opdeling niet meer. Je moet natuurlijk excellent zijn in de diepte, maar je moet tegelijk relevant zijn voor de ethische vragen van de tijd.

‘Niet alles wat technologisch mogelijk is, is sociaal wenselijk. Niet alles wat economisch rendabel is, is juridisch toegestaan’

Mijn visie is duidelijk: niet alles wat technologisch mogelijk is, is sociaal wenselijk. Niet alles wat economisch rendabel is, is juridisch toegestaan. Met andere woorden: bij elke nieuwe mogelijkheid moeten we meteen de ethische vragen formuleren.

Daarom pleiten we onder andere voor ethics by design. De ethiek hoort al thuis in het ontwerpen en ontwikkelen van technologie, instrumenten of diensten. Je kan algoritmes ontwikkelen om commerciële winsten te maximaliseren, maar je kan ook algoritmes ontwikkelen die de vraag naar het algemeen welzijn meenemen.

We zullen dus veel sterkere ethische reflexen moeten ontwikkelen dan we vandaag toepassen. Ook individueel. De huidige technologieën helpen daar niet bij, ze polariseren de samenleving eerder.

We beseffen nog niet goed wat de impact van die technologieën is. Gelukkig zijn er auteurs als Harari die ons daar attent op maken. De genoomtechnologie kan veel preciezer voorspellen hoe groot de kansen zijn op genetische afwijkingen bij kinderen. Wat doen we daarmee? Willen we elke imperfectie uit het leven en uit de samenleving bannen? Willen wij “perfecte” mensen zijn?

Harari vraagt ook welke maatschappelijke gevolgen we willen aanvaarden. Artificiële intelligentie maakt ook de “perfecte digitale dictatuur” mogelijk. De controlestaat, zoals China die ontwikkelt, of doorgedreven controlekapitalisme van bijvoorbeeld de Amerikaanse tech-mammoeten. Kan de democratie die tendens nog keren of zijn we al te laat?

Caroline Pauwels: We zijn niet te laat, zegt Harari in Sapiens, want dan geef je ook de hoop op. De angst voor technologische ontwikkelingen is niet nieuw, Harari verwijst naar Frankenstein in 1931, Modern Times in 1936, A Space Odyssee van Kubrick in 1968… Altijd gaat het over de vraag of de mens niet bezig is zijn eigen monsters te creëren.

‘De mens is nooit willoos slachtoffer van technologische ontwikkelingen’

Maar de mens is nooit willoos slachtoffer van dergelijke ontwikkelingen. Hij is altijd in staat tot reactie, tot andere verhalen, tot menselijke samenwerking. Tegenover de tech-dominantie is dat ook al bezig. En dat is nodig, want de nieuwe technologieën kunnen veel nieuwe vormen van uitsluiting produceren.

Daarom is de Europese Unie ook zo belangrijk, want zij is in staat om een lijn in het zand te trekken.

Hoor ik u, midden in de huidige technologische revolutie, pleiten voor een humanisme dat het menselijke en dus ook het onvolmaakte vrijwaart?

Caroline Pauwels: Absoluut. Het radicale humanisme waarvoor wij in de VUB staan, betekent niet dat de mens de maat van alle dingen is, maar dat het menselijke centraal staat. En de nieuwe technologieën kunnen ook daarvoor ingezet worden.

Het gevaar zit meer in het proces dan in de techniek zelf. Als het allemaal zo geregeld is dat je niet doorhebt dat artificiële intelligentie en algoritmes je keuzes bepalen, dan loopt het mis. Als je zelf controle houdt over de technologie, kan je die ook beter humanistisch inzetten. Ingenieurs moeten die opdracht ook veel beter meekrijgen in hun opleiding.

‘Radicaal humanisme betekent niet dat de mens de maat van alle dingen is, maar dat het menselijke centraal staat’

Harari heeft het ook over nucleaire oorlog als een van de grote bedreigingen voor deze eeuw, al zijn weinig mensen daar mee bezig. Die dreiging, zegt hij, is er niet alleen doordat de technologie verwoestend is, maar ook door het verval van een internationaal systeem dat op regels gebaseerd is. Vertrouwen onder naties wordt bewust vernietigd, en dat is levensgevaarlijk.

Caroline Pauwels: Dat klopt, maar dat politieke probleem is ruimer dan een nucleaire dreiging. Vandaag worden nieuwe technologieën zo gebruikt dat ze mensen onzeker maken over wie en welke bronnen ze kunnen vertrouwen.

In de geopolitiek versterkt de communicatietechnologie een stomme opmerking van een machthebber op een voorheen ongeziene manier. Dat maakt op termijn het functioneren van een rechtsstaat of een internationale rechtsorde onmogelijk.

Er wordt vandaag al veel meer over bilaterale relaties gesproken dan over multilaterale oplossingen. Dat is geen goede zaak. Na een halve eeuw van opbouw zijn we terechtgekomen in een eeuw van afbraak, van ‘verdeel en heers’.

Het nieuwe groepsegoïsme haalt zijn aantrekkingskracht misschien wel uit de frustratie over de neoliberale praktijk van de voorbije decennia. De mondialisering beloofde een gouden toekomst, maar werkers en in het Westen zelfs de middenklasse werden onzekerder, onveiliger en soms ook armer. Dat resulteert in een veralgemeend wantrouwen dat erg nuttig blijkt voor populistische verhalen.

Caroline Pauwels: Wat je beschrijft, is een duidelijk voorbeeld van een systeem dat helemaal doorgeslagen is en dat ongelijkheid en verwarring creëert. Mensen zijn hun houvast verloren, hun geloof in mensen, ideologieën of levensovertuigingen.

Het aanwezige wantrouwen is niet alleen het resultaat van ongelijkheid, het wordt momenteel ook bewust gecreëerd en verspreid. Samen met verwarring.

‘Feit en fictie worden door elkaar gehaspeld, dat maakt mensen verward en angstig, en daar wordt macht op gebaseerd’

Dat is nuttig voor autoritaire leiders, dat weten we van Hannah Arendt. Feit en fictie worden door elkaar gehaspeld, dat maakt mensen verward en angstig, en daar wordt macht op gebaseerd.

De derde grote uitdaging voor deze eeuw, zegt Harari, is de ecologische ineenstorting die dreigt. De klimaatverandering, het uitsterven van soorten, het verlies aan biodiversiteit… Hij heeft zich ook sterk uitgesproken voor de acties van de klimaatjongeren. Is het eredoctoraat ook een duw in de rug van de jonge generatie klimaatactivisten?

Caroline Pauwels: Wij dragen dit eredoctoraat op aan de jongeren van deze eeuw, omdat zij de generatie vormen die antwoorden zal geven op zowel de technologische disruptie, de wereld van wantrouwen en verwarring, als de ecologische crisis. Wetenschappelijk vastgestelde evidenties op het vlak van klimaat en ecologie worden momenteel ontkend of genegeerd, en zij zullen met de gevolgen daarvan moeten leven.

We moeten jongeren ondersteunen om die uitdaging aan te gaan, want dat is wel degelijk mogelijk. Daarvoor hebben we beleid en regulering nodig, ook al zal dat soms niet populair zijn. Natuurlijk mogen de maatregelen de sociale ongelijkheid niet vergroten, maar er moeten wel échte stappen gezet worden.

Daarnaast hebben we nieuwe technologie nodig. Ik geloof niet in techno solutionism, maar technologie kan wel helpen. En we hebben een grondige mentaliteitswijziging nodig. We moeten af van het consumentisme.

Zowel beleid, technologie als levenswijze zijn complexe realiteiten, die bovendien onderling verweven zijn. Maar dat betekent niet dat we ze moeten ondergaan. Hoop zit in handelen. Ik zie het denken van Harari, en dus ook het eredoctoraat, daarom als een steun voor jongeren die daarmee aan de slag willen gaan.

Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid door Yuval Noah Harari is uitgegeven door Thomas Rap. 462 blzn. ISNB 978 94 00407930

Homo Deus. Een kleine geschiedenis van de toekomst door Yuval Noah Harari is uitgegeven door Thomas Rap. 446 blzn. ISBN 978 94 00407237

21 lessen voor de 21ste eeuw door Yuval Noah Harari is uitgegeven door Thomas Rap. 448 blzn. ISBN 978 94 00407855