Populisme-expert Cas Mudde: ‘In 2019 wordt radicaal rechts mainstream’

Een muurschildering in Rome toont de voorzitter van de Vijfsterrenbeweging Luigi Di Maio en de voorzitter van Lega Matteo Salvini in innige omhelzing.

In mei kreeg de allereerste volledig populistische regering van West-Europa vorm in Italië. In Oostenrijk bereidt de radicaal rechtse FPÖ zich voor om het presidentschap van de EU op te nemen. Historische tijden. MO* voelde meteen dé expert ter zake aan de tand: professor Cas Mudde. ‘Na Brexit komen er grote verschuivingen binnen radicaal rechts.’

‘Historisch moment’, schreef de 31-jarige voorzitter van de Vijfsterrenbeweging op zijn Facebookpagina. Na 75 dagen onderhandelen had Luigi Di Maio juist het regeerakkoord van “de regering van de verandering” afgewerkt met Matteo Salvini, voorzitter van het extreemrechtse Lega. Italië heeft zijn allereerste volledig populistische regering.

Het is meteen ook de eerste volledig populistische regering van het naoorlogse West-Europa, in een stichtend lid van de Europese Unie.

De twee partijen behoren tot eurosceptische fracties die de Europese Unie willen afschaffen: Lega met het Vlaams Belang en Front National, de Vijfsterrenbeweging met UKIP van Nigel “Mr. Brexit” Farage. Ze lieten in het verleden verstaan dat ze een referendum willen houden over de EU en de euro.

Cas Mudde is professor aan de University of Georgia in de VS. Hij was de eerste voorzitter van het Departement Politieke Wetenschappen van de Universiteit van Antwerpen. Zijn boeken en artikels zijn vertaald 19 talen en laten zich samenvatten in deze onderzoeksvraag: “Hoe kan de liberale democratie zichzelf verdedigen zonder de eigen waarden te ondermijnen?” Hij deelde zijn kennis met de Europese instellingen, veiligheidsdiensten en het bredere publiek. ‘Ze hebben niet geluisterd, populisme is in sommige delen van Europa méér mainstream geworden’, zegt hij daarover. In de internationale media als BBC, CNN, The Economist, Reuters, Der Spiegel en The New York Times geldt hij als dé expert rond populisme en radicaal rechts.

Cas Mudde, professor aan de Amerikaanse University of Georgia, volgt de opmars van radicaal rechts van de marge naar de mainstream al een kwarteeuw. In de jaren ’80 haalden radicaal rechtse partijen samen 1,7% en regeringsdeelname was zeldzaam tot de jaren 2000.

Vandaag halen ze samen ongeveer 10% en beslissen ze mee met de groten in Brussel. De Europese parlementsverkiezingen van mei 2019 kunnen dit proces voltrekken.

‘Ik analyseer enkel de symptomen en de partijpolitiek. Waarom niet meer experten bevragen over ongelijkheid?’

Mudde werkt aan een nieuw boek over de politieke transformatie van Europa en Europees populistisch radicaal rechts in de 21ste eeuw. ‘De grens tussen mainstream en radicaal rechts vervaagt’, zegt hij. ‘Tegelijk is de tijd van de grote volkspartijen voorbij. Ook dat vergroot de invloed van radicaal rechts. Wilders haalt slechts 13%, maar omdat de mainstream partijen ook maar 20% halen, heeft Wilders macht.’

Mudde vindt dat hij veel minder gevraagd zou moeten worden als expert: ‘Ik analyseer enkel de symptomen en de partijpolitiek. Waarom niet meer experten bevragen over ongelijkheid? Radicaal rechts bepaalt waar we het over hebben: immigratie en islam. Dit zouden de thema’s zijn waar de mensen het meest van wakker liggen. Als je er de hele tijd over spreekt, dan is dat zeker zo. De mainstream media hebben de kiezers van radicaal rechts aanvaard als “het volk”.’

Italië

Sommige waarnemers noemen een Vijfsterren-Lega-regering een schok vergelijkbaar met Brexit. Overdreven?

Cas Mudde: Het grote kapitaal, de financiële markten en het bedrijfsleven hebben zich tijdens de onderhandelingen zwaar geroerd. Ze zijn gerustgesteld: als puntje bij paaltje komt, zal de Italiaanse regering doen wat zij zeggen omdat de Vijfsterrenbeweging en Lega zich bereid hebben getoond om een eerder gelekt radicaal akkoord te matigen*.

De regering zal er effectief komen. Gisterenavond keurden 94% van de 44.796 deelnemers aan de online stemming van de Vijfsterrenbeweging het akkoord goed. Hoe ziet u de Vijfsterrenbeweging?

Cas Mudde: Italië stortte in elkaar in 1990 en dan kwam het Berlusconi-tijdperk. In 2011 moest hij aftreden nadat hij tijdens een stemming over de begroting zijn meerderheid in het parlement verloor, met een staatsschuld van bijna twee miljard euro. Hij noemde het later “de staatsgreep van de eurocraten” van Mario Monti.

‘Berlusconi heeft nog een laatste truc achter de hand: zich profileren als staatsman, nieuwe verkiezingen uitlokken, toch premier worden en de fakkel doorgeven aan Salvini.’

Sindsdien zoekt Italië naar iets nieuw. Dat was eerst Matteo Renzi, ook een jonge dynamische leider. Maar hij blies zijn eigen politieke carrière op. Ondertussen zoog de Vijfsterrenbeweging alle anti-establishment sentimenten op. En domineerden alles en iedereen.

De Vijfsterrenbeweging is geen politieke partij zoals de anderen. Het is een amorfe beweging waarin alles zit: migranten en anti-immigratie activisten, maffia en anti-maffia advocaten, links en rechts, progressieven en conservatieven. Ze hebben nu eenmaal heel veel proteststemmen opgepikt.

Dé Vijfsterrenbeweging bestaat niet. Het is een verzameling van projecten onder een boodschap van verandering en fuck you all. Ze hebben geen ideologie, maar een verzameling punten. Forza Italia is neoliberaal, Lega nationalistisch, de Vijfsterrenbeweging puur populistisch. Dat kan in Italië, maar niet in een redelijk functionerend land.

Het is een voordeel in de oppositie, daar kan je al je punten pushen. Maar als zulke partijen compromissen moeten sluiten, worden ze achteraf vaak afgestraft. Toch kan het ook in de regering een voordeel zijn: de Vijfsterrenbeweging zit niet vast aan een partijlijn. De leider kan de partij in alle richtingen navigeren.

* Het Italiaanse regeerakkoord
Een gelekte regeerverklaring bevatte een basisinkomen, kwijtschelding van 20 miljard euro van de Italiaanse schuld aan de Europese Central Bank, een referendum over de euro. Schuldkwijtschelding is weg, maar onder Lega en de Vijfsterrenbeweging zal Italië wel weigeren “de recepten van besparingen” zoals Griekenland te volgen. Er komt geen referendum over de euro, maar de EU-verdragen moeten wel herzien worden. Beide regeringspartijen zullen steeds “met één gezicht” naar EU-vergaderingen gaan. Ze zullen in Brussel ook inzetten op een eerlijke verdeling van asielzoekers die in Italië aankomen, en dus op de verplichte relocatie naar andere EU-lidstaten, wat de andere radicaal rechtse leider Viktor Orbán weigert. Tegelijk zal Italië inzetten op een harder terugkeerbeleid en zoveel mogelijk vluchtelingen uit Europa weghouden door “asielprocedures te voorzien in de regio van herkomst”. Italië zal zich verzetten tegen vrijhandelsverdragen als CETA en TTIP. Italië zal ijveren voor de opheffing van de sancties tegen “strategische partner” Rusland.

Drie dagen geleden heeft de rechter besloten dat Silvio Berlusconi zich opnieuw verkiesbaar kan stellen. Dat verandert alles. Denkt u dat een regering Vijfsterren-Lega stabiel is?

Cas Mudde: Salvini is gevoelig voor de verleidingen van Berlusconi, die nog een allerlaatste truc achter de hand heeft. Berlusconi is 82, diep corrupt, machtsgeil. In de oppositie zal hij de laatste jaren van zijn leven in de vergetelheid belanden. Een nachtmerrie voor die man. Dus zal hij proberen om…

…nieuwe verkiezingen uit te lokken?

Cas Mudde: Waarom niet? Hij heeft ongetwijfeld spijt van het groen licht dat hij aan Salvini gaf om met de Vijfsterrenbeweging in zee te gaan. Dat deed hij in de wetenschap dat hij toch geen ambt kon bekleden. Maar nu zou hij zelf opnieuw premier kunnen worden en daarna de fakkel aan Salvini doorgeven.

Dat is bijzonder aantrekkelijk voor Salvini, die premier wil worden, maar dat niet kan in een coalitie met de Vijfsterrenbeweging. Salvini weet ook wel dat hij in een regering stapt met een beweging die onberekenbaar en dubbel zo groot is. Salvini kijkt naar de Vijfsterrenbeweging als tijdelijk fenomeen, slecht georganiseerd, en waarvan hij later veel kiezers kan overnemen.

De Europese elites zouden er niet rouwig om zijn. U volgt waarschijnlijk ook de tweets van Berlusconi’s Forza Italia.

Cas Mudde: Zeker. Berlusconi stelt zich op als een verantwoordelijk staatsman die bezorgd is om Italië. De stekker uit de regering Vijfsterren-Lega trekken is een daad van verantwoordelijk staatsmanschap.

Zo wil hij wel de geschiedenis ingaan, als de redder van Italië en Europa. Dit is Berlusconi ten voeten uit: als de EU hém dwarsboomt, is het een “coup”; als de EU zijn vijand een hak zet, dan wil hij “helpen omdat hij bezorgd is om Italië.”

‘Anti-establishment retoriek en mensen hoop geven, dat is makkelijk. Maar populistische partijen hebben geen realistisch alternatief. Daarom zijn ze gevaarlijk.’

Zou een anti-establishment regering op dit moment niet beter zijn voor de EU? Anders blijven we verder leven in de illusie dat er niets aan de hand is.

Cas Mudde: Wat heeft de EU nu nodig? Een onervaren populistische partij of een oude corrupte machtsgeile zakenman? Moeilijke vraag.

Als Macron er niet was geweest, was Fillon president van Frankrijk geworden en dan hadden we gedaan alsof er geen verandering in de samenleving bezig was. Net zoals met Hillary en Trump. Trump en Macron zijn fenomenen die de veranderingen niet zelf creëeren, maar ervan profiteren.

De regering Vijfsterren-Lega is dat ook. Maar ondertussen kan zo’n fenomeen wel veel schade aanrichten. Ik woon in een land waar allerlei schokken worden uitgedeeld. En ik ben er niet zo wild van.

Populisme is een ideologie die de samenleving verdeelt in twee homogene groepen: het pure volk en de corrupte elite. Sociaaldemocraten, liberalen, christendemocraten, ze zijn allemaal hetzelfde. Wat de elite definieert, is hun corrupt-zijn, niet hun ideologie. Maar anti-establishment retoriek en mensen hoop geven, dat is makkelijk. Populistische partijen hebben geen realistisch alternatief. Daarom zijn ze gevaarlijk.

Verandering is nodig, maar niet door alles op te blazen en achteraf te kijken wat er komt. Zoals de Brexit. Als ze effectief een referendum organiseren over de eurozone, zullen veel mensen hun baan verliezen.

De bezorgdheid van de Europese elites is dus terecht?

Cas Mudde: Niet helemaal. Het is verkeerd om je blind te staren op déze regering enkel en alleen omdat het eurosceptische partijen zijn die met hun “oplossingen” komen. De bezorgdheid moet zich richten tegen álle recente Italiaanse regeringen die de “problemen” hebben gecreëerd. Ook tegen de pro-Europese Renzi en al zijn voorgangers.

Want de EU weet dat Italië al jaren sjoemelt met begrotingscijfers, dat er massale corruptie is, en een maffia die de EU melkt. Het probleem is dat énkel Lega en de Vijfsterrenbeweging, zoals het Griekse Syriza, behandeld worden zoals heel Italië en Griekenland behandeld zouden moeten worden.

Staar je niet blind op de leiders en hun pro- of anti-Europese retoriek, maar op de macht in Italië die de Europese toekomst van het land corrumpeert.

‘Stop aan de immigratiebusiness’. Een campagneposter op de Facebookpagina van de Vijfsterrenbeweging die de leden moest aanzetten om deel te nemen aan de online stemming over het regeerakkoord op 18 mei 2018.

© Movimento Cinque Stelle​

Europees Parlement

In het Europese Parlement behoren zowel Lega als de Vijfsterrenbeweging tot anti-EU fracties. In de aanloop naar de parlementsverkiezingen van mei 2019 gaat de Europese partijpolitiek door een transformatie. Macron’s En Marche zal aansluiting zoeken bij een fractie of een eigen fractie oprichten. Maar wat zal de impact van Brexit op radicaal rechts zijn?

Cas Mudde: De 20 parlementsleden van UKIP verdwijnen uit de fractie Europa van Vrijheid en Directe Democratie (EVD). De Vijfsterrenbeweging blijft er dan zo goed als alleen over en moet dus op zoek naar een nieuwe fractie.

‘Ik denk dat ze een nieuwe, grote radicaal rechtse, eurosceptische fractie zullen vormen. Mijn obsessie is wat er zal gebeuren met de partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán.’

De 19 parlementsleden van de Britse Conservatieve Partij verdwijnen uit de fractie Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), waarna de Poolse regeringspartij PiS veruit de grootste wordt samen met vele kleine landen. Wie wil er nog in de ECR blijven zitten met een parochiale partij als PiS als leider? Ik denk dat de ECR ook zal ophouden te bestaan. De radicaal rechtse Deense Volkspartij en ook de N-VA moeten over hun Europese toekomst nadenken.

En dan is er ook nog de fractie Europa van Naties en Vrijheid (ENV) van FPÖ en Lega. Er zijn dus veel radicaal rechtse partijen die in hun land aan de macht zijn – Italië, Polen, Oostenrijk, Denemarken en België als je wil. Zij zullen als regeringspartijen niet in marginale fracties willen zitten, ze zullen proberen om hun gewicht in Europa uit te breiden.

Door aan te sluiten bij de grotere fracties van de christendemocraten, sociaaldemocraten of liberalen? Dat zou ingaan tegen hun strijd.

Cas Mudde: Ik denk dat ze een nieuwe, grote radicaal rechtse, eurosceptische fractie zullen vormen. De Vijfsterrenbeweging werd al afgewezen door de liberale fractie onder leiding van Guy Verhofstadt. Het is niet duidelijk wat zij zullen doen. Mijn obsessie is wat er zal gebeuren met Fidesz, de partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Door die lens kijk ik naar 2019.

Waarom is dat zo belangrijk?

Cas Mudde: Iedereen is bang van Marine Le Pen, maar haar fractie is verwaarloosbaar. Orbán zit met de grote jongens. Die premier van een klein land werd de woordvoerder van heel Europees radicaal rechts. Omdat Fidesz in het centrum van de macht zit, in de grootste fractie in het Europees Parlement: de Europese Volkspartij (EVP).

Het is de eerste keer dat een regeringsleider in het centrum van de macht zo openlijk de traditionele thema’s van radicaal rechts gebruikt. De vluchtelingencrisis voorstellen als invasie van een moslimleger? Geen probleem voor Orbán. Het Vlaams Blok zei dat als verguisde partij in de jaren ’80. Maar ik denk dat de EVP hem eruit zal gooien.

Denkt u echt dat de EVP Fidesz zal opgeven?

Cas Mudde: De EVP zal als winnaar uit de verkiezingen komen. Het verschil met de Socialisten en Democraten (S&D) zal veel groter worden omdat die zware klappen zullen krijgen. De EVP zal Orbán dus niet meer nodig hebben, en er zijn veel mensen binnen die fractie die hem beu zijn.

Dan kan Orbán zich aansluiten bij die nieuwe radicaal rechtse fractie en daar de grootste zijn?

Cas Mudde: Misschien. Hij moet zich in ieder geval indekken tegen de aanvallen van de EU op de uitbouw van de illiberale democratie en kleptocratie in Hongarije.

Professor Cas Mudde tijdens zijn inaugurale lezing voor de Francqui-leerstoel aan de UNiversiteit van Antwerpen

© Universiteit Antwerpen​

Hongarije

Op 2 mei maakte de Europese Commissie haar voorstel voor het EU-budget van 2021 tot 2027 bekend. Een opvallend element: ‘Alleen een onafhankelijke rechterlijke macht die de rechtsstaat en de rechtszekerheid beschermt, kan garanderen dat het geld goed besteed wordt. De Unie kan de toegang tot subsidies opschorten of inperken volgens de mate van ernst van inbreuken op de rechtsstaat.’ Een goed voorstel?

Cas Mudde: Het is positief dat de Europese Commissie het respect voor de rechtsstaat verbindt met corruptie. De EU subsidieert op dit moment inderdaad de afbouw van de rechtsstaat in Hongarije. Orbán wordt verkozen deels door zijn retoriek, maar vooral omdat hij de bevolking cadeautjes kan geven. Hongaren geloven niet dat niet-corrupte politici bestaan, dus willen ze een corrupte politicus die iets voor hen doet.

‘Pas gewoon de bestaande regels toe om corruptie aan te pakken. Dan droogt Orbáns financiering van de afbouw van de liberale democratie op.’

Orbán zegt: “De liberale democratie, dat waren de socialisten die jullie voorlogen en alles aan de kosmopolitische elite in de steden gaven. De illiberale democratie geeft aan jullie.” Dat kan hij zich veroorloven omdat wij hem dat geld geven.

Dan zeggen we dat Hongaren voor een anti-EU partij stemmen. Dat klopt niet. Ze stemmen op Fidesz omdat aan het anti-EU beleid nooit gevolgen worden gekoppeld. En dus wordt hij telkens herkozen en kan hij de rechtsstaat afbouwen, waardoor er nog minder onafhankelijke controle is op de besteding van EU-subsidies.

Hongarije fraudeert op massale schaal. Grote bedragen van het EU-budget worden uitgegeven zonder publieke aanbestedingen, contracten gaan naar zakenvriendjes van Orbán.

De Commissie heeft deze vicieuze cirkel dus goed begrepen.

Cas Mudde: Maar hun voorstel is een gevaarlijke gok als het er niet komt. Dan geef je Orbán opnieuw het signaal dat hij sterker is dan de Europese Commissie.

We hebben al meer dan genoeg regels en anticorruptie-instellingen om corruptie en fraude aan te pakken. Pas die gewoon toe. Dan droogt zijn financiering van de afbouw van de democratie op. Dan hoeven we later geen radicale stappen te zetten die alleen maar de Hongaarse bevolking zullen straffen.

Oostenrijk

De radicaal rechtse FPÖ in de Oostenrijkse regering verhindert blijkbaar dat niet de kanselier Kurz zich opwerpt als de grootste verdediger van EU-uitbreiding, toch een zeer controversieel punt binnen radicaal rechts. Kurz was tijdens de top EU-Westelijke Balkan eergisteren de belangrijkste verdediger van de toetreding van Servië.

Cas Mudde: Dat is opmerkelijk. Ze kunnen wensen wat ze willen. De kans dat Servië er op zijn eentje bijkomt, is nihil. Je krijgt er zoveel buitengrenzen bij. Kurz heeft gewoon een duidelijke leidersdrang en wil zich in Centraal-Europa in de kijker werken.

Achttien jaar geleden kondigde de EU nog een diplomatieke boycot af tegen een Oostenrijkse regering met de FPÖ – tot eind jaren ’70 geleid door SS-officieren en tot vandaag een van de meest rechts-extremistische partijen van Europa – omdat ze extreemrechts zou legitimeren. Volgende maand nemen zij het presidentschap van de EU op. Ook de FPÖ-ministers zullen op 6 juni in Brussel hun programma komen voorstellen. De focus ligt op het budget, veiligheid en immigratie.

Achttien jaar geleden kondigde de EU een boycot af tegen de Oostenrijkse regering met de FPÖ omdat ze extreemrechts zou legitimeren. In 2018 nemen zij het EU-presidentschap op.

Cas Mudde: Duitsland vindt het goed, Nederland vindt het helemaal goed. Frankrijk wat minder, maar Macron staat toch geïsoleerd. Bovendien zal er niets belangrijk gebeuren voor de verkiezingen. Dit is het laatste EU-presidentschap voor de parlementsverkiezingen. En als het erop aankomt, zal Oostenrijk onder Kurz pro-EU blijven, zelfs met een rasechte anti-EU partij in de regering. Ze zitten vast aan de Duitse markt.

Hij zal eerder proberen om een blok te vormen van “euro-kritische” regeringen. Duitsland kent ook een ruk naar rechts binnen de CSU en de CDU, en met een radicaal rechtse partij als grootste oppositiepartij. Dan krijg je een blok van Oostenrijk, Duitsland en Nederland. Want er is een interessante toenadering bezig tussen Kurz en Mark Rutte. Hongarije hebben ze niet nodig.

Kanselier Kurz leunt toch opvallend dicht aan bij Hongarije en Polen. Hij zal niet aansluiten bij hun blok binnen de EU, maar het in Brussel wel voor hen opnemen rond immigratie. Dit lijkt wel de finale val van IJzeren Gordijn tussen Oostenrijk en Hongarije. ‘In plaats van vluchtelingen te verdelen over de EU, moeten we onze buitengrenzen beschermen’, zei Kurz. Hier zit al een conflict met het regeerakkoord van de nieuwe Italiaanse regering.

Cas Mudde: Hij berekent dat de EU steeds meer akkoorden zal sluiten met “veilige landen” en dat “massa-immigratie” zal opdrogen. En dat het dus niet meer nodig zal zijn om vluchtelingen te verdelen over de EU.

Rond de sluiting van de buitengrenzen zullen beide regeringen elkaar wel vinden. Ook Lega wil graag een migratiedeal met Libië. Daar wordt zeker naartoe gewerkt, hoe moreel verwerpelijk en waanzinnig het ook is om miljarden te geven aan milities in een land zonder regering.

Kurz bouwde zijn carrière op de sluiting van de Balkanroute. Hij wil kunnen zeggen: ik los het op terwijl anderen gewoon aan de zijlijn roepen. Theo Francken zegt dat ook.

Tien jaar geleden gebruikte de Zwitserse Volkspartij deze campagneposter bij de parlementsverkiezingen: veiligheid verschaffen (door criminele vreemdelingen te deporteren). Cas Mudde noemt dit de meest efectieve poster van radicaal nativistisch rechts ooit gemaakt.

(CC BY 2.0)​

Volgens de Oostenrijkse logica zou het wel Tom Van Grieken van het Vlaams Belang zijn die bevoegd zou zijn voor immigratie.

Cas Mudde: De FPÖ is inderdaad een radicaal rechtse nativistische partij, zoals Vlaams Belang. N-VA is dat veel minder. Ik zie naast populisme immers twee elementen in de huidige radicaal rechtse golf. Nativisme, een combinatie van xenofobie en nationalisme, een staat exclusief voor een mono-culturele natie. Alles wat er niet mee overeenstemt, alles wat vreemd is, mensen en waarden, is bedreigend. Tot dat soort partij behoort de Oostenrijkse minister bevoegd voor immigratie.

Het tweede element is autoritarisme: het geloof in orde. Om de grenzen af te sluiten, hoef je geen nativist te zijn. De hele mainstream beschouwt militarisering van grenzen, en de link tussen immigratie en terrorisme, als normaal.

Maar uniek voor radicaal rechts is de combinatie tussen autoritarisme en nativisme. Dat wordt dus de racistische cocktail: veiligheid voorzien is de “zwarte schapen” eruit gooien.

De beruchte campagneposter uit Zwitserland. We spreken weinig over dat land omdat het geen gevaar vormt voor de EU.

Cas Mudde: En toch heeft Zwitserland de grootste radicaal rechtse populistische partij: de Zwitserse Volkspartij die al vele jaren in de federale regering en kantonregeringen zit.

Denemarken mogen we ook niet vergeten. Daar komt waarschijnlijk volgend jaar een coalitie met de radicaal rechtse anti-immigratiepartij Deense Volkspartij die 21% haalt in 2015, de tweede grootste partij na de sociaaldemocraten. Een typisch radicaal rechtse nativistische partij. Maar in de hele jaren 2000 tot 2016 ondersteunden zij al de liberaal-conservatieve regeringen in Denemarken.