David Harvey: ‘Eindeloze accumulatie van kapitaal vernietigt de planeet en creëert steeds grotere ongelijkheid’

David Harvey is een van de meest geciteerde auteurs in de sociale wetenschappen, en wordt vaak beschouwd als de invloedrijkste geograaf van onze tijd. Als professor aan de City University van New York bouwt Harvey verder op het denkkader van Karl Marx om het hedendaags kapitalisme te analyseren.

Op een heel heldere manier legt hij de mechanismen bloot van onze economie, en laat hij zien dat heel veel mondiale problemen verband houden met het onhoudbare kapitalistische groeimodel.

Het is eerder ongewoon voor een academicus om zichzelf zo onomwonden te definiëren als antikapitalist.

‘Ik ben antikapitalist omdat het de enige rationele positie is die ik kan innemen’

David Harvey: Ik ben geen antikapitalist omdat ik lid werd van een politieke partij toen ik 16 jaar oud was, ik ben antikapitalist omdat het de enige rationele positie is die ik kan innemen. Omdat ik meen dat het kapitalisme, als een model van sociale, politieke en economische organisatie, aan de basis ligt van talrijke ernstige actuele en potentiële conflicten.

Wat scheelt er met het kapitalisme?

David Harvey: Het kapitalistische systeem gaat over groeien. De centrale drijfveer in de kapitalistische economie is om meer kapitaal te accumuleren. De hoeveelheid geaccumuleerd kapitaal groeit gestadig: sinds ongeveer 1780 groeit de kapitalistische economie ieder jaar met gemiddeld 2,25 procent.

Toen Karl Marx Das Kapital schreef in de 19de eeuw was dit nog geen probleem, want de wereld lag toen nog open. Maar we naderen nu het het punt waarop we nagenoeg alles beginnen op te gebruiken. Als de wereldeconomie iedere 25 jaar in omvang verdubbelt, en je ziet welke ecologische problemen we nu al hebben, dan gaan we een volkomen uitzichtloze situatie creëren.

En we hebben maar één planeet met duidelijke grenzen en met eindige materiële rijkdom.

David Harvey: De logica van het systeem gaat uit van eindeloze groei. Er is een enorm probleem om investeringsmogelijkheden te vinden voor de toenemende massa kapitaal. Sinds het jaar 2000 spreekt het IMF voortdurend over een ‘overschot aan liquiditeit’, wat eigenlijk betekent dat er een overschot aan geld is waarmee niemand weet wat te doen en waarin te investeren.

De wereldeconomie is op dit moment bijna 80 biljoen dollar waard, en dat betekent dat er een manier moet worden gevonden om dat geld in omloop te houden. Er moeten dus investeringsmogelijkheden ter waarde van 80 biljoen dollar worden gevonden. Over twintig jaar zullen we aankijken tegen een wereldeconomie van 160 biljoen dollar. Wat ga je daarmee doen? Wat zijn de investeringsmogelijkheden voor 160 biljoen dollar?

Is dit de reden waarom het kapitalisme zich steeds aanpast, om te kunnen blijven groeien?

David Harvey: Het kapitalisme is heel flexibel en ontzettend intelligent. In de jaren 1960 was de groei van de economie nog reëel, omdat er toen nog heel veel productiemogelijkheden waren, en grote delen van de wereld waren nog niet opgenomen in het kapitalistische systeem.

Maar sinds de jaren 1970 verschenen er overschotten waarmee niemand goed wist wat te doen. Dus in plaats van dingen te maken, begonnen beleggers dingen op te kopen, en te speculeren met de waarde van goederen. In zekere zin ging de economie niet langer over “iets maken” of over “waarde creëren”, maar het kwam er eigenlijk op neer om te investeren in de extractie van waarde.

Kan u enkele voorbeelden geven van deze transformatie?

David Harvey: Als je terugkijkt en je bijvoorbeeld afvraagt: ‘Waarom is onderwijs in veel landen niet langer een publieke dienst, maar is het een marktwaar geworden’? Wel, dat gebeurde omdat het kapitaal zo’n sector nodig had, waarin het kon investeren, waarin kapitaal kon circuleren via privé-universiteiten en privéscholen.

‘Als je analyseert hoe financieel kapitaal werkt, stel je vast dat het in veel gevallen investeert in het stelen van dingen’

Hetzelfde proces gebeurde in tal van andere sectoren. In de jaren 1980, toen Margaret Thatcher aan de macht kwam, werd huisvesting plots een markt voor financiële beleggingen, en mensen associeerden een huis niet langer met de gebruikswaarde.

Een andere sector, die ik erg problematisch vind, is de toenemende nadruk op intellectuele eigendomsrechten: kennis is niet langer een gemeengoed, maar je moet ervoor betalen. Het kapitaal probeert voortdurend om meer aspecten van de samenleving te vermarkten, want het heeft nood aan nieuwe markten om te groeien.

Als je analyseert hoe financieel kapitaal werkt, dan stel je vast dat het in veel gevallen investeert in het stelen van dingen: het steelt rijkdom van grote delen van de bevolking, soms dankzij crises.

De krankzinnigheid van het systeem

En deze crises komen veelvuldiger voor omdat het kapitalisme groeit, en dat zorgt voor steeds meer frictie en spanningen?

David Harvey: Vóór de jaren 1970 waren er niet zoveel financiële crises, behalve natuurlijk de grote crisis in de jaren 1930. Vanaf de jaren 1970 hebben we overal kleine mini-crises gezien. Het is een onderdeel geworden van ons dagelijks leven: je weet dat de economie heel volatiel is, en vroeg of laat komt er een crash.

Wanneer precies? Wel, als je terugkijkt naar de rapporten van het IMF van de periode 2007-2009, dan stel je vast dat ze spreken over een problematisch overschot aan liquiditeit. Als dat de aard van het probleem is, dan was de oplossing die ze bedachten om nog meer liquiditeit te creëren door kwantitatieve versoepeling (“quantitative easing”), wat betekent dat je gewoon nullen toevoegt aan de hoeveelheid geld, waanzin.

Nochtans beweren verschillende wereldleiders dat ze het financiële systeem na de crash van 2008 hebben weten te stabiliseren. Bent u het dan niet met hen eens?

David Harvey: Het systeem werd niet gestabiliseerd door meer liquiditeit te creëren en evenmin door de banken en de financiële instellingen te redden. Een wereldwijde crash zoals die van 1929 werd vermeden dankzij China. Alle andere verklaringen zijn irrelevant. Vanaf 2007-2008 tot een paar jaar geleden was meer dan 30 procent van de groei van de wereldeconomie toe te schrijven aan slechts één bron: China.

Hoe heeft China de kapitalistische wereldeconomie dan gered?

‘In 2008 had China 0 km hogesnelheidstreinen, nu heeft het een netwerk van bijna 20.000 km, dat in nauwelijks 10 jaar werd uitgebouwd’

David Harvey: China heeft een gigantisch economisch expansieprogramma doorgevoerd, door snelwegen te bouwen, door zijn urbanisatie te versnellen, en door nieuwe steden uit de grond te stampen, ook al was er nog niemand om er in te gaan wonen. Tussen 2009 en 2011, in amper twee jaar tijd, heeft China 45 procent meer cement verbruikt dan de Verenigde Staten in een periode van 100 jaar.

In 2008 had China nul kilometer hogesnelheidstreinen, en nu heeft het een netwerk van bijna 20.000 km, dat in nauwelijks 10 jaar werd uitgebouwd met een enorme hoeveelheid middelen. Het wereldwijde verbruik van koper en andere mineralen is sinds 2007 verdubbeld vanwege de Chinese behoeften.

China heeft het kapitalisme wereldwijd gered door haar verstedelijking. De enorme schaal en de snelheid van de Chinese investeringen geven een idee van de steeds groeiende dimensie van oplossingen die het kapitalisme nodig heeft om nieuwe crises te overwinnen.

Het kapitalistisch systeem lijkt zich te gedragen zoals een verslaafde, die voortdurend groei nodig heeft om zichzelf in stand te houden…

David Harvey: De eindeloze accumulatie van kapitaal, in een spiraal die steeds groter wordt en sneller beweegt, is de kern van het probleem. We zitten gevangen in een systeem dat op zijn grenzen botst, en we moeten inzien dat, als we dit systeem in stand houden, we de planeet gaan vernielen en in steeds grotere ongelijkheid gaan terechtkomen.

Op een bepaald moment moeten we het probleem bij de wortel aanpakken, en moeten we zoeken naar andere manieren van leven, naar nieuwe productiemodellen, en naar nieuwe patronen voor stedelijke ontwikkeling.

Tegen de logica van het kapitaal

Zou het zinvol zijn om een economisch systeem uit te werken dat gebaseerd is op samenwerking tussen mensen en op respect voor de natuurlijke systemen? Er zou dan een politieke basis voor kunnen worden opgebouwd, en zo zou het het kapitalisme kunnen worden vervangen?

David Harvey: Het kapitalisme is uiterst complex en bijzonder flexibel. Ik zou er niet voor pleiten om een rationeel ontwerp te maken van een nieuw economisch model, dat vervolgens geïmplementeerd zou kunnen worden.

Ik denk dat we moeten uitgaan van een evolutionair proces, waarbij de kapitalistische hegemonie beetje bij beetje wordt ondergraven. Maar dat zal een heftige strijd worden. Als je onderwijs, huisvesting, of gezondheidszorg buiten de marktlogica wil organiseren — wat me een uitstekend idee lijkt — dan ga je in tegen de kapitalistische logica van expansie. Waar moet al dat overtollige kapitaal heen, indien je het de pas afsnijdt? Dit is de kern van het probleem, en dit is een probleem waarvoor geen rationele oplossing bestaat binnen de logica van het kapitaal.

Dit is de reden waarom verschillende veelal kleinschalige projecten proberen om economische interacties te organiseren buiten de kapitalistische logica, vaak met de bedoeling om aan een ander economisch model te bouwen. Ze werken rond commons, P2P-interacties, open kennis en open technologieën, …

David Harvey: Dat klopt, en ik steun veel lokale projecten die opereren buiten de markt, die sociale relaties willen veranderen, en die het dagelijks leven willen organiseren volgens andere principes dan degene die dominant zijn in onze samenleving. Overal ter wereld bestaan er initiatieven in die richting, en tijdens de afgelopen 15 of 20 jaar hebben er ook heel wat grote sociale opstanden plaatsgevonden.

‘Er is een basis die een alternatieve manier van leven probeert te vinden’

Er is een basis die als het ware wegborrelt, en die een alternatieve manier van leven probeert te vinden. Je zou kunnen zeggen dat ze een heterotope tussenruimte proberen te creëren in het huidige systeem. Maar indien deze initiatieven enkel op lokaal niveau actief zijn, dan zal deze heterotope basis uiteindelijk opnieuw oplossen in het systeem, want geen enkel goed idee kan eraan weerstaan om te worden uitgekocht, en om zo ten dienste te komen van de accumulatie van kapitaal.

Maar tegelijk is die heterotope basis noodzakelijk om te kunnen bouwen aan sociale relaties die niet worden gedomineerd door de marktlogica, door de klasselogica of door genderdominantie.

Bedoelt u daarmee dat verandering van onderuit moet groeien, dat lokale economieën en lokale interacties tot een systeemverandering kunnen leiden?

David Harvey: Ik geloof in lokale actie en ik meen dat het een ontzettend belangrijke basis is, maar het is een basis voor iets anders: voor de organisatie van politieke bewegingen die politieke macht verkrijgen in een bepaalde regio.

Ik weet niet of ik heel concrete beleidsvoorstellen heb, maar ik denk dat het geoorloofd kan zijn om in een stad te beslissen om vastgoed dat in handen is van internationale investeerders, te onteigenen, en huisvesting meer publiek te organiseren. In het verleden zijn er ook landhervormingen doorgevoerd. Ik denk ook dat steden en gemeenten veel meer middelen en vrijheid moeten krijgen om verstedelijking, stedelijke relaties en een stedelijke levensstijl te ontwikkelen rond een ander model.

De hervorming van de voedselketen volgens het principe van voedselsoevereiniteit in het perspectief van een bio-regio is een andere noodzakelijke hervorming. Voedsel moet veel meer lokaal worden geproduceerd en er moet worden afgestapt van de industriële landbouw, daar zijn heel veel wetenschappelijke argumenten voor.

Meer autonomie voor lokale economie

Denkt u dat het haalbaar is om deze lokale of regionale economische interacties te organiseren die ingaan tegen het heersende model, zolang de mondiale economie de kapitalistische expansie volgt?

David Harvey: Het lokale niveau moet zeker niet overschat worden, want heel wat problemen kunnen niet aangepakt worden op die schaal. Denk bijvoorbeeld aan Blackstone, het hedgefonds en private equity-fonds, de grootste vastgoedeigenaar ter wereld, dat een ware plaag is voor grote steden.

Blackstone bezit een groot deel van de huizenmarkt in Californië, en neemt nu grote segmenten van de woningmarkt van enkele Europese steden over, bijvoorbeeld in Barcelona. Daarbij worden huurders uit hun huis gezet, om zo hele wijken van de lagere- en de middenklasse te transformeren in dure wijken.

Om dit probleem aan te kunnen pakken, moeten bepaalde aspecten van de economie hervormd worden, zoals de controle op kapitaal. Er moet een manier worden ontwikkeld om de vrije beweging van kapitaal te blokkeren, en daarbij moet de lokale economie meer autoriteit krijgen. We hadden behoorlijk strikte kapitaalcontrole in de jaren 1950 en 1960, die werd afgezwakt in de jaren 1970, en nu is die helemaal verdwenen.

De inperking van het vrije mondiale verkeer van kapitaal moet dus voorkomen dat er waarde uit de lokale economieën wordt weggezogen. Hoe kan dit ingevoerd worden?

David Harvey: Het is moeilijk om in één stad kapitaalcontrole te introduceren. Je hebt daarvoor een politieke beweging nodig die voldoende politieke macht heeft. Maar zoals ik eerder al zei, dit zal een heftige strijd worden. Kijk maar naar wat er gebeurt met Alexandria Ocasio-Cortez in de Verenigde Staten naar aanleiding van haar voorstel voor een “Green New Deal”, wat niet meer dan een paar goede ideeën zijn om over te praten.

‘Dit zal een heftige strijd worden. Kijk maar naar wat er gebeurt met Alexandria Ocasio-Cortez in de Verenigde Staten’

De rechtse partijen sloegen helemaal tilt. Die worden natuurlijk beïnvloed door de kapitalistische belangen die geleid zijn door mensen zoals de gebroeders Koch, die over een enorm kapitaal beschikken dat ze kunnen aanwenden in de politiek en in de media.

U lijkt niet akkoord te gaan met sommige analisten die oordelen dat we al op weg zijn naar een post-kapitalistische wereld, dankzij de nieuwe cultuur van samenwerken en delen die het internet mogelijk maakt?

David Harvey: Nee. In de kapitalistische economie worden altijd technologieën ontwikkeld met positieve mogelijkheden. Ik ontken die positieve mogelijkheden niet, maar degenen die de geldmassa beheren kunnen deze technologieën eenvoudigweg inzetten zodat ze voordelig zijn voor hun eigen positie. Dat is een gevolg van de klassenstructuur.

Indien we zouden leven in een samenleving met andere sociale relaties, dan zouden al deze nieuwe technologieën voor meer humane doeleinden kunnen worden gebruikt. Er bestond ongelooflijk veel hoop in het begin van het internet, over al de vrijheid die het meebracht, maar ondertussen is het helemaal gemonopoliseerd, en het is een bron geworden van een enorme concentratie van politieke en economische macht. Er gebeuren vreselijke dingen met artificiële intelligentie, en de technologieën voor massale gegevensverwerking worden aangewend voor de controle van de bevolking.

Gelooft u in een betere wereld?

David Harvey: Mijn expertise bestaat erin om de aard van het huidige systeem te analyseren, zodat mensen beter begrijpen waar ze staan. Ik denk dat er heel wat mogelijkheden zijn om dingen te veranderen, en ik ontmoet mensen die dat op verschillende manieren proberen. Ik heb zelf geen uitgesproken strategie of blauwdruk.

Eén van de vragen die ik me soms stel, is of het kapitalisme te groot is om te falen… en als dit zo zou zijn, zitten we er dan voorgoed aan vastgeankerd? Dat is een schrikwekkend toekomstbeeld. Er zijn dus heel wat redenen om te vechten.

Ik denk wel dat steeds meer mensen beginnen te beseffen hoeveel problemen inherent voortkomen uit dit systeem. Met de nieuwe generaties denk ik dat we aan het begin staan van een aardverschuiving in de manier waarop over onze politieke toekomst wordt nagedacht. Het is ontzettend belangrijk om onze mentale denkbeelden aan te passen, maar dit vraagt tijd. Ik ben dus een beetje optimistisch, maar wie zegt dat veranderen gemakkelijk is …