‘De apocalyps is al bezig, maar dat opent net mogelijkheden’

Lisa Doeland: ‘Wat als we als uitgangspunt nemen wat we vandaag tot onze beschikking hebben? En vanuit die beperking alternatieven zoeken?’

© Noemi Perez

Groene groei en aanverwante ideeën gaan ons niet redden van de klimaatrampen, want het gaat om meer van hetzelfde. Maar dat betekent niet dat we fatalistisch moeten zijn, benadrukt de Nederlandse filosofe Lisa Doeland. ‘Veel mensen denken dat hun eigen handelen er niet toe doet. Maar wanneer je je aansluit bij collectieven die het systeem willen veranderen, wordt opeens veel meer mogelijk.’

Het wordt steeds moeilijker om weg te kijken van de escalerende ecologische crisis. Toch lukt ons dat best, en we worden daarbij geholpen door verhalen over groene groei, circulaire economie of hernieuwbare energie. Die beloven ons dat fundamentele aanpassingen van onze levensstijl niet nodig zijn, als we maar de juiste technologische veranderingen doorvoeren.

Lisa Doeland

• is filosofe, auteur en docente

• is verbonden aan de Radboud Universiteit en de de Universiteit van Amsterdam

• heeft twee boeken op haar naam staan: Onszelf voorbij: Kijken naar wat we liever niet zien (2018, samen met Naomi Jacobs en Elize de Mul) en het recent verschenen Apocalypsofie. Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën (juni 2023).

Wat gemakshalve buiten beeld blijft: dat bijvoorbeeld ook hernieuwbare energie een zware ecologische impact heeft – denk maar aan lithiumwinning of diepzeemijnbouw.

‘Groene groei’? De Nederlandse filosofe Lisa Doeland fileert genadeloos de onderliggende veronderstellingen achter dat idee in haar boek Apocalypsofie: Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën. Daarin stelt ze ‘de apocalyps’ centraal. Niet als een catastrofe die ons te wachten staat, maar als een begrip om onze eigen tijd te vatten.

Het is geen boek dat geruststelt. Maar wel: een uitnodiging om anders te gaan denken over het einde van de wereld zoals we die kennen.

Apocalyps nu

Lisa Doeland: Al te vaak zien we de apocalyps als iets wat ons op een gegeven moment in de toekomst plotsklaps in de schoot valt. Dat beeld heeft iets onontkoombaars over zich, een soort afstandelijke toekomstvisie waar eigenlijk toch niets meer aan te doen valt. Het maakt passief, afwachtend, alsof je een film kijkt.

Ik probeer een ander beeld op te roepen: dat van een zich traag ontrollende apocalyps, een einde van de wereld waar we middenin staan, en waar we dus wel degelijk een actieve rol in te spelen hebben.

We zitten eigenlijk al midden in die apocalyps. Het is allang niet meer iets wat ons te wachten staat, maar iets wat op dit moment gebeurt. Kijk maar naar de groeiende impact van een veranderend klimaat, of naar het steeds sneller uitsterven van soorten.

Alleen is de apocalyps niet gelijk verdeeld. Hier bij ons lijkt het allemaal wel mee te vallen, en kan je het idee vasthouden dat het allemaal wel losloopt met de klimaatverandering en dat we hier nog wel best lekker zitten. In landen als Spanje en Griekenland of in andere delen van de wereld ligt dat heel anders. Daar ontrollen de gevolgen van een veranderend klimaat zich steeds intenser.

Een zomer van klimaatrampen

De zomer van 2023 ligt definitief achter ons, en het was de warmste ooit gemeten op het noordelijke halfrond. Opnieuw volgde de ene klimaatramp de andere op.

Op het Griekse eiland Rhodos braken er grote bosbranden uit. Enkele weken later ging het oosten van Thracië (een regio die Bulgarije, Griekenland en Turkije beslaat) in vlammen op bij de grootste natuurbrand ooit in Europa. Hetzelfde verhaal in Italië en Spanje.

In grote delen van Thessalië in Centraal-Griekenland zat de bevolking meer dan een week zonder stromend water en elektriciteit na de doortocht van de orkaan Daniël in september. Diezelfde storm maakte dat een verwaarloosde dam nabij de Libische stad Derna het begaf. Het kolkende water sleurde alles mee op zijn weg, met 20.000 slachtoffers als gevolg.

Verbeeldingskracht

U ziet de apocalyps als een waardevolle lens om de tijd waarin we leven beter te begrijpen. Maar leidt zo’n focus niet tot fatalisme?

Lisa Doeland: Juist niet, daar ben ik in mijn boek heel duidelijk in. De apocalyps naar ons toe halen stelt ons net in staat onszelf als onderdeel ervan te zien. Het is niet langer een plotse catastrofe ergens in de toekomst, iets wat ons nog te wachten staat, maar een accurate beschrijving van de situatie waarin we ons vandaag al in bevinden.

‘Het idee dat het nog altijd erger kan, helpt om alternatieven die ons worden voorgehouden kritisch te bekijken.’

Dat kan fatalistisch klinken. Maar net door de huidige situatie op die manier te begrijpen, opent het mogelijkheden om er als het ware binnen in te stappen, en om actief een ander ‘einde van de wereld’ mee mogelijk te maken.

Daar is nood aan, aan het openbreken van de huidige situatie. Een goed voorbeeld daarvan is het debat over subsidies voor fossiele brandstoffen, dat Extinction Rebellion hoog op de agenda geplaatst heeft (de milieuactivistische groep bezette daarvoor onder andere wekenlang de drukke A12-snelweg, red.). Onze afhankelijkheid van fossiele brandstof, die altijd als onoverkomelijk voorgesteld werd, wordt nu radicaal en breed in vraag gesteld, iets wat voorheen niet mogelijk leek.

Het lijkt soms alsof het ons aan verbeeldingskracht ontbreekt als het op de toekomst aankomt. Zowel wat betreft de gevolgen van de ecologische crisis als alternatieven voor de huidige status quo. Hoe kan de focus op het apocalyptische, die u voorstelt, ons daarbij helpen?

Lisa Doeland: Die apocalyptische lens is niet noodzakelijk handig. Het kan verlammend werken, maar dat is niet hoe ik het zie.

Het idee dat het nog altijd erger kan, en dat de ingeslagen weg ons naar een toekomst leidt die behoorlijk angstaanjagend is, helpt om alternatieven die ons momenteel worden voorgehouden kritisch te bekijken. Want die zijn niet noodzakelijk beter dan ons huidig economisch systeem. Het risico is reëel dat we van de regen in de drop komen.

Groen jasje

U bent erg kritisch voor ideeën zoals groene groei, circulaire economie of recyclage.

Lisa Doeland: Ze klinken beloftevol, maar het gaat uiteindelijk opnieuw om idealen waarbij er altijd iets onder het tapijt gemoffeld wordt. Er zijn altijd kosten voor iets of iemand die buiten beeld blijven. Ze legitimeren opnieuw opofferingen.

Neem bijvoorbeeld de transitie naar groene energie. Die vraagt enorme hoeveelheden lithium en andere zeldzame aardmetalen voor elektrische auto’s, windturbines, zonnepanelen…

‘Wat als we als uitgangspunt nemen wat we vandaag tot onze beschikking hebben? En vanuit die beperking alternatieven zoeken?’

De logica achter deze ideeën is dezelfde als die van vandaag. Men gaat uit van een almaar groeiende behoefte aan energie, die het koste wat het kost gefaciliteerd dient te worden. Zonder die honger naar almaar meer in vraag te stellen.

Een apocalyptische bril laat zien dat de toekomstvisie die in dergelijke groene illusies doorschemert, niet of nauwelijks verschilt van het gangbare economisch model. Meer van hetzelfde eigenlijk, maar dan met een groen jasje aan.

Hoe moet het anders dan, ons denken over alternatieven?

Lisa Doeland: Even geleden sprak ik met een architect en die hield me een heel ander perspectief voor. Hij vertelde hoe verfrissend het zou zijn om het gewoon te doen met de huidig beschikbare energie, in plaats van een groeiende energievraag als vanzelfsprekend te beschouwen. Met andere woorden: om wat we vandaag ter beschikking hebben als uitgangspunt te nemen, en vanuit die beperking alternatieven te zoeken.

Dat vond ik een bijzonder inspirerende gedachte, en een heel andere benadering dan de huidige ideeën over groene groei. Want daar klinkt de vraag helemaal niet of we die groeiende energievraag überhaupt wel moeten invullen. Groei wordt als vanzelfsprekend gezien, terwijl dat eigenlijk helemaal niet zo hoeft te zijn.

Liever de status quo?

Onze huidige manier van leven legt een onhoudbaar groot beslag op de ecologische draagkracht van de planeet. De ongelijkheid tussen wie mee in de boot zit en wie niet neemt enkel toe. Tegelijk worden we er niet bepaald gelukkig van. Waarom houden we dan toch collectief zo halsstarrig vast aan de status quo?

Lisa Doeland: Een goede vraag. Daar zit ik zelf ook wel eens mee. Ik zit in een fase in mijn leven dat ik het al wat makkelijker heb, en ik merk dat dit niet altijd even lekker zit. Soms zijn net het beperkingen die het fijn maken.

Bovendien dreigt het gevaar dat je vergeet hoeveel ingewikkelder het leven is als je kampt met zorgen over je bestaanszekerheid. Er heerst in onze cultuur sterkt het idee dat we wel moeten genieten van wat we hebben, van onze weelde, restaurants, winkelen, reizen, noem maar op. Want dat is wat we de hele tijd aan het doen zijn, waar we onze status aan ontlenen en onze eigenwaarde. Maar het heeft iets heel gejaagds, iets heel onrustigs.

‘Ik vind mijn familie en gezin belangrijk, en mijn tijd is beperkt. Dat doet me kritischer nadenken over waar ik mijn energie in steek.’

Waarom hebben we het in onze cultuur zo moeilijk met beperkingen?

Lisa Doeland: Ja, waarom eigenlijk? Ik voel net aan dat we gebukt gaan onder het feit dat die beperkingen er niet zijn. Als ik naar mijn eigen leven kijk, zijn het vaak bepaalde limieten die voor rust zorgen of die me gelukkig maken. Je hebt bijvoorbeeld maar een beperkt budget, je kan niet nog eens op vakantie, dus dan kijk je hoe je het hier zo gezellig mogelijk maakt.

Ik vind mijn familie en gezin best wel belangrijk, en mijn tijd is beperkt. Dat doet me kritischer nadenken over welke uitnodigingen ik aanneem of waar ik mijn energie in steek. Ik merk dat net die beperkingen me gelukkiger en creatiever maken.

Lisa Doeland is kritisch over deeën zoals groene groei, circulaire economie of recyclage. ‘Er zijn altijd kosten voor iets of iemand die buiten beeld blijven.’

© Noemi Perez

Ruimte om het systeem te veranderen

Een scherper begrip van de tijd waarin we leven is één ding. Maar wat zegt het ons over hoe te handelen? Hoe kan iemand die zich zorgen maakt over de toekomst aan de slag met die bezorgdheid?

Lisa Doeland: Eerst en vooral: er zijn heel wat mensen voor wie het heel moeilijk is om zich met dergelijke vragen over systeemverandering bezig te houden, simpelweg omdat ze de handen vol hebben met zichzelf overeind te houden in deze maatschappij.

Ik wil niet gezegd hebben dat iedereen dezelfde verantwoordelijkheid draagt om te zien wat niet goed gaat, en om daarover ideeën te ontwikkelen en tot verandering te komen. Dat zou niet eerlijk zijn. Veel mensen hebben die ruimte gewoon niet.

Maar op het moment dat je die ruimte wel hebt, draag je ergens een verantwoordelijkheid om er invulling aan te geven. Dat mis ik vaak vandaag. Onze cultuur is doordesemd met het idee dat je die verantwoordelijkheid helemaal niet hebt, en dat je maar moet genieten van alles wat je toekomt want je hebt daar nu eenmaal recht op. Dat beeld wordt heel sterk gevoed door reclame, en door allerlei mensen die er alle belang bij hebben dat het huidige systeem in stand blijft zoals het is.

Het is belangrijk om daar als individu een soort afstand van te creëren. En zo de ruimte te scheppen om te zien hoe je zelf onderdeel bent van een systeem, en dus vervolgens ook onderdeel kan zijn van systeemveranderingen. Want als je deel bent van een probleem, draag je ook verantwoordelijkheid voor de oplossing.

‘Veel mensen leven met het idee dat hun eigen handelen er niet toe doet, dat het niet meer voorstelt dan een druppel op een hete plaat.’

Het gaat erom een soort aanvoelen te ontwikkelen dat we zelf dragers zijn van bepaalde systemen, op verschillende manieren. In mijn geval als moeder, als mens, als filosoof, als universitair docente… In al die rollen heb ik een bepaalde verantwoordelijkheid die ik zo goed mogelijk dien in te vullen, ongeacht wat anderen van mij vragen.

Veel mensen leven met het idee dat hun eigen handelen er niet toe doet, dat het niet meer voorstelt dan een druppel op een hete plaat. Of we houden onszelf voor dat we goed bezig zijn met ideeën zoals recyclage of CO2-compensatie. Maar dat verhult dat we tegen systeemproblemen aankijken, politieke problemen die politieke oplossingen vragen. Wanneer mensen zich aansluiten bij collectieven die systeemverandering nastreven, wordt opeens veel meer mogelijk.

Academicus en activist?

U bent zelf actief bij Extinction Rebellion. Hoe valt activisme te rijmen met de toch eerder beschouwende positie van academicus en filosoof?

Lisa Doeland: Dat botst soms een beetje, merk ik. Ik heb ondertussen een paar keer deelgenomen aan de blokkade van de A12. Dan komt automatisch de vraag in welke hoedanigheid ik daar sta. Zeker als burger, als moeder, als mens. Ik denk niet als academicus, eigenlijk: dat vraagt een afstandelijkheid die er op dat moment niet is.

‘De vraag wat het betekent om burger te zijn, om moeder te zijn, om filosoof te zijn levert telkens andere antwoorden op.’

Zo’n actie heeft iets heel fysieks. Je doet het samen met anderen, in een groep. Heel belangrijk, maar ook heel verschillend van wat ik in de collegezaal doe, of thuis met mijn gezin, of wanneer ik een opiniestuk schrijf. Ik heb me al vaak het hoofd gebroken over hoe dat alles te verzoenen valt, en of dat eigenlijk wel moet.

Want er komt natuurlijk de vraag of je als academicus wel activist kan zijn. Opnieuw een kwestie waar ik als filosoof over kan reflecteren, dat onderscheid tussen het academische en het activistische. En ook over wat men eigenlijk wil bewerkstelligen wanneer men opwerpt dat die twee rollen niet te verzoenen zijn.

Maar die vragen zijn niet voor als ik meedoe met zo’n actie, die zijn voor later. Ik stoor me er ook minder en minder aan dat het soms een beetje schuurt, die verschillende rollen. De vraag wat het betekent om burger te zijn, om moeder te zijn, om filosoof te zijn levert telkens andere antwoorden op. Die liggen niet altijd in lijn met elkaar, want het gaat om verschillende posities met hun eigen verantwoordelijkheden.

Filosofie in apocalyptische tijden

Ten slotte: wat heeft de filosofie ons nog te bieden in dergelijke apocalyptische tijden?

Lisa Doeland: Conceptuele helderheid, een antwoord op de vraag waar we het eigenlijk over hebben. Wat betekent een concept als circulaire economie nu precies? Of groene groei? Groen kapitalisme? Filosofie draagt eraan bij om die ideeën scherp te stellen, en legt bloot hoe ze ingezet worden.

Neem bijvoorbeeld de groene-energietransitie. Die transitie komt in feite neer op het behoud van het status quo, want ze is evengoed gestoeld op een denken in termen van grondstoffen en extractie. Opnieuw worden er dingen opgeofferd omwille van groei, enkel om onze levensstandaard vast te houden. De negatieve aspecten rationaliseert men de onzichtbaarheid in.

Filosofie helpt om ideeën die erg mooi lijken kritisch tegen het licht te houden, en de verborgen achterkant ervan naar voren te brengen.

Dit interview werd afgenomen voor het winternummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.