“De Arabische Lente dwingt Iran tot hervormingen”

‘Iran is niet zo gevaarlijk. Ik voel me er nooit bedreigd’, vertelt Hamid me, wanneer ik hem confronteer met de algemene opmerking dat Iran een gevaarlijk land zou zijn. Hij vraag me echter om een schuilnaam te gebruiken. ‘Zodat ik Iran nog binnen kan, want wat ik ga zeggen zal de autoriteiten niet bevallen’. Ik ontmoet hem in Brussel aan het ‘travel arts café’ Cercle des Voyageurs, niet ver van de iconische Grote Markt. We delen een ‘tisane Persane’, een thee op smaak gebracht met saffraan, wanneer hij vertelt over het land waar hij vandaan komt. Hij verliet Iran, waar hij behoorde tot de soennitische minderheid, in 1981 voor de eerste keer. In 1982 vertrok hij definitief naar België. ‘Mijn ouders hadden schrik voor de oorlog. Ik kom van de Kisheilanden, niet ver van Dubai. We gingen daarheen toen we vertrokken. In België studeerde en trouwde ik, maar niet als een politieke vluchteling omdat het toen erg gemakkelijk was om naar Dubai te gaan’.

De regio rond Iran is erg instabiel geworden. De sji’itische meerderheid in Bahrein is in opstand gekomen tegen de soennitische minderheidsregering. Irak en Afghanistan hebben nog steeds moeite om hun burgers te vrijwaren van sektarisch geweld en dagen nadat we elkaar ontmoetten werd de beruchte leider van Al Qaeda, Osama bin Laden, gedood door de Navy Seals in Pakistan. Hamid kijkt vooral naar Syrië, een steunpilaar van Iran dat nu de grootste betogingen kent sinds Hafez al-Assad twintigduizend opstandelingen van de Moslimbroederschap vermorzelde in Hama. ‘Vandaag hangt het af van wat er in Syrië gebeurt. Op dit moment stuurt Iran troepen om Syrië te helpen, omdat het een belangrijk land is. Via Syrië geven zij immers steun aan Hezbollah’.

Dus wat gebeurt er als het regime van Bashar al-Assad zou vallen? Volgt dan Iran, gezien het belang van Syrië?

Als Assad zou vallen kan dit gevaarlijke gevolgen hebben. Syrië kan het scenario krijgen dat in Irak gebeurde, nadat Saddam Hoessein de sji’itische meerderheid onderdrukte. Nu is er veel onderling geweld. Dit kan ook gebeuren in Syrië, waar de Alewitische minderheid zestig jaar de plak zwaait. Deze zou zwaar kunnen betalen voor wat er in die tijd gebeurde. Daarom heb ik schrik voor Syrië. Aan de andere kant is het erg goed voor mij, omdat het regime van mijn land iets erg belangrijk zal verliezen en verzwakken. Dan krijgen we misschien de kans om een democratie te krijgen in Iran.

Maar Iran oefent nog altijd een belangrijke invloed uit op de sji’ieten in de regio.

Misschien dat zelfs niet meer. In 2003 waren vele Irakese sji’ieten te vinden voor Iran.

Vandaag is dat veel minder. De sji’ieten willen geen marionet zijn van Teheran. Muqtada al-Sadr (radicale sji’itische leider, red.) verloor veel in de verkiezingen. Misschien willen de Irakese sji’ieten goede relaties met Iran, maar dat hangt ook af van Saudi-Arabië. De landen in de Golfregio gaan erg slecht om met Irak, waardoor zij de Irakese sji’ieten naar Iran duwen. Irak is daarom een belangrijk slagveld tussen Iran en Saudi-Arabië.

En wat is de rol van Turkije? Hun invloed op de regio is sterk aan het groeien.

Dat land heeft een erg interessant beleid. Turkije is niet gevaarlijk en heeft een pragmatische islamitische aanpak die lijkt op de christendemocraten in Europa. Misschien gaat de democratische vooruitgang er wel veel sneller dan voordien. Voor vele Islamitische landen is Turkije een referentiepunt geworden in plaats van Iran.

Vorig jaar heeft Turkije een nucleair akkoord gesloten met Brazilië en Iran. Dit betekent dat Iran nog altijd een kernprogramma nastreeft.

Toen Iran aan het onderhandelen was met de Europeanen, leek het erg goed om te gaan met deze gesprekken en accepteerde het vele voorwaarden. Maar het Europese beleid is onduidelijk omdat er veel verschillende meningen zijn en omdat men wacht op groen licht van Amerika. Amerika verandert echter haar beleid in het Midden-Oosten. En op dit moment verliest Iran veel door de Arabische Lente. Deze dwingt Iran tot hervormingen. Het regime is niet stom genoeg om een oorlog te starten, omdat ze in eerste plaats hun macht willen behouden. In 2003 is Iran gestopt met het onderzoek naar kernwapens omdat het economisch erg moeilijk was. Het is duidelijk dat vandaag de draad terug werd opgepikt.

‘In Iran hebben we geen radicale verandering nodig’ zegt Hamid me. Dit is een verrassing. Ik vraag hem wat er gebeurt wanneer er wel een revolutie is. ‘Als die er komt, zal men de Islam uit alles weg willen duwen. Ik heb zelfs mensen in Iran ontmoet die Israël verkiezen boven de Palestijnen. En dan moet ik aan hen uitleggen dat ook daar iets mis mee is. Natuurlijk is dit provocatie en vormen ze geen meerderheid binnen Iran. Maar soms stemmen mensen hier in België voor het Vlaams Belang. In veel gevallen is dat om te provoceren, maar zij doen het wel, dus het resultaat is navenant’.

‘In 2009 waren we op de goede weg’, gaat hij onverstoord verder, ‘omdat Mousavi een goede zaak was voor Iran. Er begonnen heel langzame veranderingen te komen. Ik weet niet waarom Khamenei geen steun gaf aan Mousavi, omdat hij daardoor erg geliefd zou zijn als hij accepteerde dat er iets mis was’.

Zullen Mousavi en andere hervormingsleiders als Mehdi Karroubi een andere kans hebben?

Het is politiek gedaan voor hen. Het regime probeerde hen op te sluiten, maar dat lukte niet. Maar er komt een nieuwe generatie politici.

Wie zijn die mensen die voor de Ahmadinejad en andere conservatieven stemmen?

Dat is erg moeilijk om te weten, maar je kan er zeker van zijn dat zij met bijna tien miljoen zijn. Dat is niet niets, dat is veel macht. De vraag waarover we ons moeten beraden is de volgende: wat als Mousavi in 2009 aan de macht gekomen was? Wat hadden we dan moeten doen met deze mensen? Zij zijn ook belangrijk, dus we moeten leren omgaan met deze kwestie als we een democratisch land willen zijn. Als een democraat moet ik hierin geloven, maar het zal niet gemakkelijk zijn omdat we weinig ervaring hebben met democratie in ons land.

Over conservatieven gesproken. Er is ook een machtsstrijd aan de gang aan de top. Wat gebeurt daar eigenlijk?

Er gebeuren belangrijke dingen nu, hoewel ik denk dat de oppositie voorlopig de kat uit de boom kijkt. De machtsstrijd verdeelt de conservatieven, wat een goede zaak is. Esfandiar Rahim Mashaei is stafchef van Ahmadinejad en de schoonvader van zijn zoon. Hij behoort tot een groep die meer en meer macht probeert te krijgen. Eerst dacht ik dat er een alliantie was tussen hem en Khamenei, maar dat is niet zo. Zelfs in de Pasdaran, het tweede leger van Iran, zijn de meningen verdeeld. Hij is een gevaarlijke man. Zijn groep kan je vergeleken met Opus Dei: een erg gesloten genootschap die erg sterk wordt binnen het regime. Als zij de macht zouden grijpen, zou dit een catastrofe zijn. Hij organiseerde de corruptie tijdens de verkiezingen in 2009 en probeert in 2013 de volgende president te worden.

Ik vermoed dat het gevaarlijk is om democratische veranderingen te snel door te voeren. Het heeft tijd nodig.

In Syrië moet je het systeem veranderen, maar Iran is niet vergelijkbaar met Syrië. Zelfs als Mousavi en Karroubi er niet zijn, heeft Iran andere mogelijkheden. Er komt een nieuwe generatie aan. De revolutie in Egypte tegen Mubarak was een goede zaak, omdat je je er echt machtig voelde als je er was. Iran is meer vergelijkbaar met Egypte, volgens mij.

Is buitenlandse interventie een oplossing als alles uit de hand loopt?

In Libië was het een goede zaak maar ik denk dat Saudi-Arabië en andere landen hervormingen gaan moeten hebben, het kan zo niet verder. Als er iets positiefs uit deze veranderingen komt is het een balans tussen soennieten en sji’ieten. In Iran zijn de sji’ieten aan de macht omdat ze de meerderheid zijn, maar in Irak was dit niet zo. In de Golfregio zijn er andere sji’itische minder- en meerderheden die onderdrukt worden. Zelf ben ik soenniet en het is niet goed wat er momenteel gebeurt. Op een dag zullen de sji’ieten in Bahrein de macht grijpen en zich wenden naar Iran of wraak nemen op de soennieten. Het zou beter zijn om religie uit het beleid te houden. We zijn in 2011, dit zou geen struikelblok mogen zijn. Sommige Islamitische landen zijn nog niet klaar voor die verandering, maar Iran wel. Religie kan er een meer gematigde rol spelen, zoals in Turkije.

Sommigen beweren dat het regime in Iran een ‘soennificatie’ doormaakt, namelijk dat door de vele regels de islam minder sji’itisch wordt. Hoe staat u hier tegenover?

Ik heb deze stelling nog nooit gehoord en geloof er niet zo veel van. Het regime zegt nooit dat het sji’itisch is, maar je kan geen president zijn als je geen sji’iet bent. De interpretatie van het sji’isme in Iran heeft een eigen karakter. Zo heb je bijvoorbeeld de Veleyat-e Faqih (Opperste Leider, red.). In het Irakese sji’isme heb je dit niet, maar wel de zogenaamde marjah die je vrij kan kiezen om te volgen. De groot-ayatollahs in Irak hebben geen reële macht in de overheid. De functie van de Opperste Leider in Iran ontstond na de revolutie van ’79. Deze dicteert het beleid in Iran. Toch zijn veel religieuze mensen in Iran tegen deze functie. Volgens hen moet de geestelijkheid, die zich binnen de Raad van Hoeders organiseert, zich beperken tot het geven van adviezen in plaats van het beleid te dicteren. Je kan het vergelijken met de Raad van State in België. Als je niet akkoord bent met wat de overheid doet, kan je naar de Raad van State gaan, hoewel de overheid niet verplicht is die adviezen op te volgen. In Irak is het zo, maar niet in Iran, omdat de Raad van Hoeders echte macht heeft.

Hoe was het mogelijk dat de geestelijken zoveel macht konden krijgen vanaf 1979?

Zij die de revolutie echt hebben gevoerd waren diegenen van de arbeiderspartijen. Er waren destijds vele coalities van communisten en socialisten. Iran is een islamitisch land en had dus ook een traditionele samenleving. Men besloot Khomeini een belangrijke rol te geven omdat hij een charismatische persoonlijkheid was. In Iran had je wel conservatieven, maar niemand was bang van hen. Ik ben soenniet en zelfs de mensen van mijn eigen gemeenschap vonden hem goed omdat hij gematigd was. Iedereen hield van hem. Ik denk dat hij werd misleid door de conservatieven toen hij terugkwam naar Iran. Ze zeiden dat er een heel grote kans was dat hij een goede positie kon verwerven en de macht kon grijpen.

Tijdens het komende jaar zouden er verkiezingen zijn. Tijdens die periode hadden we een echte democratie. We hadden communisten en islamisten in het parlement. Ook in onze familie en op onze scholen zagen we communisten en islamisten. In dat jaar was er echter een belangrijke discussie over de grondwet van Iran. De meeste mensen van de arbeiderspartijen wilden een gelaïciseerde en seculiere overheid zoals in het Westen. Maar Khomeini benadrukte dat er een Islamitische kant moet zijn, omdat hij het de Islamitische republiek wou noemen. Op een bepaald moment was er een referendum waar Khomeini vroeg of er een Islamitische republiek moest zijn of niet. 90-95% van de Iranezen zijn moslims en wanneer je hen die vraag stelt gaan ze natuurlijk toestemmen. Zij wisten niet wat daarachter was.

Al snel begon de oorlog, waardoor de geestelijken die de macht hadden zeiden dat democratie onmogelijk was geworden. Zij begonnen alle oppositie uit de regering te duwen. Dit gebeurde heel erg snel. Eerst veranderden ze dus de naam van het land, dan zeiden ze dat alles gebaseerd moest zijn op de Islam omdat 90% van de mensen hiervoor gestemd hebben.

Dus er was een catch in de verkiezing?

Inderdaad. Toen de oorlog in 1988 stopte, was het compleet gedaan met de democratie. Toen Rafsjanjani in dat jaar de president werd, probeerde hij eerst de economie van het land te veranderen. Op deze manier werd Khamenei uit het spel geduwd, wat voor hem een probleem was. Hij heeft altijd aan politiek willen doen. Uiteindelijk heeft hij toch de macht kunnen grijpen als opvolger van Khomeini.

Een ander punt is de rol van de Pasdaran. Deze werd destijds door Khomeini gecreëerd om ervoor te zorgen dat er geen staatsgreep kon plaatsvinden. Ze zijn niet internationaal erkend als leger en zijn niet zo gedisciplineerd. Toch controleren ze bijna 20% van het land en zijn heel rijk omdat ze onafhankelijk werken. Toen Rafsjanjani in 1988 aan de macht kwam voelde hij aan dat de Pasdaran een gevaar kon betekenen. Daarom probeerde hij het Iraanse leger te fuseren met de Pasdaran om ze zo te kunnen controleren. Samen worden ze overkoepeld door de Iraanse Strijdmacht, de hoogste instelling boven het Iraanse leger en de Pasdaran. Dit mislukte echter en ook Khatami sloeg er niet in om de Pasdaran te controleren. Vandaag controleert de Pasdaran in zekere zin het leger en vele officieren zijn hier niet tevreden over.

Welke rol speelt de Basij hierin?

De Basij is iets illegaals, het is geen formeel leger. Deze paramilitaire macht heeft miljoenen leden. Ik was in deze organisatie toen ik negen jaar oud was. Je kan het vergelijken met de scouts in België, maar ze waren wel bewapend. Ik kreeg een Kalashnikov omdat er oorlog was tussen Iran en Irak. Iedere gemeente had een Basijafdeling, die dezelfde sociale structuur had als de Hitlerjugend. Er was dus een soort socialistische filosofie bij aanvang. Je had huisteams die regelmatig rekruteerden in scholen en moskeeën. Je had ook vele privileges als je bij de Basij was.

Dus de Basij vervult een gelijkaardige rol als de SAVAK onder de Sjah?

De SAVAK was iets anders omdat het een formele en legale veiligheidsdienst was. Maar de Basij kon iets positiefs zijn voor de samenleving. Je kon er Koran leren, filosofie bestuderen, spelen en goede activiteiten beoefenen. Het probleem is dat het regime hen gebruikt als een militaire macht. De Basij wordt gecontroleerd door de Pasdaran en gebruikt net zoals de SAVAK. Toen ik er was, zeiden ze ons dat we moeten luisteren naar onze ouders en als er iets verkeerd was, konden we het tegen de leiders zeggen.

Kan je het huidige regime vergelijken met dat van de Sjah?

Nee. Ze handelen niet op dezelfde manier. Ze zijn veel slimmer nu. De Sjah was een megalomaan en erg dom als politicus als je naar zijn interviews luistert. Hij was erg nationalistisch en had het over macht en de grootse geschiedenis van Iran. Hij geraakte compleet vervreemd van de bevolking. Nu gebeurt dat ook, maar vandaag gaan politici beter om met dit gevaar. Ze zijn vrij goed in communicatie en weten goed wat zij doen. Voor de revolutie had je de Sjah, die de enige was met veel macht. Dat was als een piramide met een gouden top. Vandaag heb je meerdere machtscellen. Khamenei is niet de machtigste persoon in Iran. Dus vandaag is het een piramide zonder top.

Tot recent waren de conservatieven tevreden met deze balans waar iedereen zijn deel had. Met de nieuwe groep van Mashaei begint deze balans ondermijnd te geraken. Je hebt ook conservatieve machtsfactoren die relatief onafhankelijk zijn: zo heb je Tabasi die Khorasan in het Noord-Oosten controleert. Deze man is erg machtig en is niet goed bevriend met Khamenei. Hij probeerde Tabasi te bevelen, maar Tabasi zei tegen Khamenei dat Khomeini hem ooit die plaats heeft gegeven. ‘Jij bent niemand om mij te bevelen’, zegt hij.

Ik las dat ultraconservatieve stemmen kritiek hebben geleverd op Khamenei en Ahmadinejad omdat ze Noruz vierden, dat als niet-islamitisch wordt geacht.

Er zijn veel van deze conservatieven. Het is een vreemde situatie in Iran wanneer je zulke zaken lees, maar om te weten hoe de vork aan de steel zit moet je weten wie de lakens uitdeelt. Vandaag is er een belangrijke discussie in Iran: ‘Zijn we eerst moslims en dan Iranees of vice versa?’. Rahim Mashaei startte dit debat. Hij spreekt over Iraanse cultuur en zegt dat Iran eerst islamitisch is. Hij weet dat er veel mensen zijn de religieuze heerschappij beu zijn. Vele Iranezen zijn echter trots op hun verleden en willen zich onderscheiden van Arabieren.

Sommige geloven zelfs dat de Arabische invasie een historische zwarte bladzijde is, at bijna de Perzische cultuur vernietigde.

Dit wordt inderdaad geloofd, maar het is niet waar. De islam heeft veel naar Iran gebracht. Niet alleen de moskeeën maar ook de cultuur. De islam bracht licht en kennis. Iranezen geloven dat de Arabieren hun cultuur hebben vernietigd. Er bestaat een racistische ondertoon in hun discours. Zij geloven dat Arabieren kamelen hebben en in woestijnen leven, maar ze beseffen niet dat Bagdad een van de belangrijkste culturele steden was in de middeleeuwen. Ook in Saudi-Arabië, Oman en Jemen waren er belangrijke historische culturen.

Recent las ik een citaat van Roshan Mushammed Salih, een journaliste die werkzaam is bij het Iraanse internationale nieuwskanaal Press TV: ‘Wat iedereen moet begrijpen is dat Iran een land onder bedreiging is en landen onder bedreiging beperken hun vrijheden. Als de anti-Iranbrigade wil dat Iran zich openstelt en hervormt, zouden ze misschien eens een einde moeten brengen aan economische sancties, militaire dreigtaal en destabilisatieprogramma’s, en Iran verder laten doen met zijn vredig kernprogramma’.

(zucht) Het is geen eenvoudige kwestie, omdat ik vind dat er druk moet zijn op het regime. Deze sancties werkten in de jaren tachtig maar nu echter niet omdat er landen zijn zoals China en Turkije die Iran helpen. Tijdens de sancties tegen Irak werden Turkije en Egypte erg machtig. Zij stuurden alles naar Irak in ruil voor olie. De Pasdaran verkoopt bijvoorbeeld olie aan China, die nooit sancties zal aanvaarden. Er zijn veel landen naar wie Iran exporteert. Islamitische landen zijn aan het veranderen en kijken naar de toekomst. Ik las onlangs dat Iran momenteel meer over fysica publiceert dan Amerika. Ik ontmoette Iranezen in Leuven die hun doctoraat aan het doen waren toen ik er studeerde. Zij doen veel meer aan doctoraatsstudies dan Belgen en Fransen. Een gedoctoreerde Fransman heeft in eigen land geen job omdat hij veel te duur is.

‘Wanneer ik naar Teheran ga, voelt het niet aan alsof ik in een ander land ben. Het voelt hetzelfde aan als in België. Alleen zijn sommige dingen niet legaal. Bijna overal kan je alcohol vinden, het is een kwestie van de juiste mensen te kennen’. Dit is een ander beeld van een land dat wordt afgebeeld als quasi-totalitair, ultrarepressief en erg conservatief. Men zou zich gemakkelijk kunnen inbeelden dat de strikte wetgeving Iranezen passief en gevoelloos maakt, maar dat is zeker niet zo, verzekert Hamid me.

‘Volgens mij zijn de meeste leiders enkel geïnteresseerd in machtsbehoud. Ieder privéaspect van 80 miljoen burgers controleren is nutteloos en bijna onmogelijk. De samenleving in Iran is zo complex dat je er zeker van kan zijn dat de overheid daar niet toe in staat is. Dit geeft de mensen de gelegenheid om toch enigszins gewoon te kunnen leven’.

Peter Verheyen studeert journalistiek aan Lessuis Hogeschool Antwerpen