‘De mensheid heeft creativiteit nodig om de waanzin te overleven’

We hebben afgesproken met kunsthistorica en kunstenares Bahia Shehab in haar woonkamer in Nieuw Caïro. Die nieuwe Egyptische stad, in 2000 uit de grond gestampt, is nog volop in ontwikkeling. Nieuw Caïro bevindt zich op een uur rijden van het oude stadscentrum van Caïro en is niet te verwarren met de Nieuwe Administratieve Hoofdstad van Egypte - die nog eens 20 kilometer verder ligt.

Hier wordt nog volop gebouwd, blijkt uit de vele infrastructuurwerven en de hectares flatgebouwen in aanbouw onderweg. De nieuwe snelweg waarlangs onze Uber rijdt, snijdt plots dwars door een eeuwenoud historisch kerkhof. Langs beide kanten van de baan staan nog oude statige mausolea, getuigen uit de rijke menselijke geschiedenis van Caïro. Hier kregen belangrijke historische Egyptenaren hun laatste rustplaats: bekende kunstenaars, geleerden, klerikalen, politici.

Bahia Shehab zucht diep wanneer ik vertel hoe ik me probeer voor te stellen dat een snelweg het wereldbefaamde Parijse kerkhof Père-Lachaise doormidden zou snijden. ‘Zonder enige schroom en schaamte zijn hier eeuwenoude historische graven en mausolea opgeofferd aan stadsvernieuwing.’ Shehab is kunstenares én kunsthistorica. Ze onderzoekt met haar kunst de link tussen de moderne identiteit en het eeuwenoude Arabische cultureel erfgoed.

Cynisch genoeg hoort haar eigen woning tot de stadsplanning die ze verfoeit. Het is haar compromis om filevrij en dicht bij haar werkplaats te wonen. De Amerikaanse Universiteit waar ze professor in design is, bevindt zich op een boogscheut van haar huis.

Kapitalisme op testosteron

Meer dan ooit is stadsplanning een politiek instrument in Egypte, vindt Shehab. Wie aan het roer van een land staat kan de geschiedenis maskeren, ook als die nog jong is.

Van de Egyptische revolutie uit 2011 vind je vandaag in de straten van Caïro geen sporen meer terug. Toen de huidige president Sisi in 2013 een militaire staatsgreep pleegde, besliste hij om het bekende Tahrirplein volledig te laten heraanleggen, het symboolplein van de revolutie.

‘In het midden van het plein prijkt nu een historische, eeuwenoude obelisk, als een decorstukje weggeplukt uit Luxor’, zegt Shehab. ‘De Egyptische Kamers van archeologen en van historici waarschuwden unaniem dat je kwetsbare eeuwenoude en historische monumenten niet zomaar kan verplaatsen en blootstellen aan vervuiling. Hun dringende adviezen vielen in dovemansoren.'

'Het plein met de obelisk is nu niet meer dan schaamteloze kitsch die het massatoerisme dient. Tegelijk spuugt de heraanleg politieke propaganda uit: “Wij hebben de controle, met een nieuw narratief.”’

'Ik heb studenten in mijn leslokaal die niets weten over de revolutie van 2013. Ze hebben geen flauw benul dat die heeft plaatsgevonden.’

Niet alleen het plein, zegt Shehab, maar ook andere projecten binnen de stadsvernieuwing dienen die boodschap. ‘De aanleg van de nieuwe stad, de dure monorail, de miljoenen bruggen die gebouwd worden zijn puur machtsvertoon.’ De kunsthistorica noemt de hedendaagse stadsvernieuwing zonder omwegen agressief en vulgair. ‘Kapitalisme op testosteron’, klinkt het.

Maar voor de regering is de missie alvast voor een deel geslaagd, zegt ze. ‘De Egyptische overheid wist het collectieve geheugen van een natie, past de geschiedenisboeken aan en bepaalt wat gezegd mag worden en wat niet. Ik krijg studenten in mijn leslokaal die niets weten over de revolutie, die geen flauw benul hebben dat die heeft plaatsgevonden.’

Duizend keer nee

Met haar invloedrijke straatkunst Duizend Keer Nee kreeg Shehab in 2011 internationale aandacht. Ook zij was met een spuitbus de straat op getrokken toen de Egyptische revolutie dat jaar losbarstte. In honderdvoud plaatste ze ‘nee’ op de muren van Caïro. Nee tegen de dictatuur, nee tegen het militaire regime, nee tegen geweld, nee tegen de onderdrukking van vrouwen.

De muurschilderingen kregen tijdens de Arabische Lente een belangrijke plaats. Ze getuigden over het verzet, over de onderdrukking. Het maken van straatkunst was een bijwijlen hard maar interessant proces, vertelt Shehab. Vaak werden muren overschilderd door de veiligheidsdiensten of tegenstanders van de revolutie. Soms ontstond op die manier een dialoog met de straat: een muurschildering of slogan die de ene dag deels verwijderd werd, kon de volgende dag een nieuwe toevoeging krijgen.

‘Bovendien speelden ook de sociale media een belangrijke rol tijdens de Arabische Lente. Omdat straatkunst broos en vluchtig was, namen mensen foto’s en deelden ze die massaal. Dat betekende net een vermenigvuldiging van de verzetskunst.’

Illegale eendagskunst

Openlijke kritiek op de Egyptische regering, de veiligheidsdiensten of de islam is vandaag illegaal in Egypte. De vrijheid van meningsuiting heeft zich in de donkere hoeken en kelders van het land moeten nestelen. De internationale mensenrechtenorganisatie Freedom House geeft Egypte een knalrood cijfer: met een score van 18/100 scoort Egypte ondermaats inzake politieke rechten en burgerlijke vrijheden.

Ook de artistieke ruimte is danig gekrompen onder het regime van Sisi. ‘Je kan niet vertellen wat je wil’, zegt Shehab.

‘Voor mijn Londense boekvoorstelling At the corner of a dream ging ik aan de slag met dichtregels van Mahmoud Darwish. Een Egyptische curator wilde mijn installatie overnemen voor de viering van honderd jaar Amerikaanse Universiteit in Caïro. Van de vijf video-installaties die ik gemaakt had, kon één niet vertoond worden in Egypte. Dat was de video die de directe link legde naar de revolutie.’

Bahia Shehab maakt sinds 2013 geen muurschilderingen meer in Egypte. Enkel in 2020 maakte ze nog een kunstinstallatie in Caïro. ‘De piramide van afval in Manshiyat Nasser, Caïro’s zogenaamde vuilnisstad, was een illegale eendagsinstallatie, in het kader van een top rond de klimaatverandering. Een kunstwerk dat de volgende dag al werd ontmanteld, waar enkel nog filmbeelden van bestaan.’

Kunst om te overleven

Binnen slechts een paar jaar begint Bahia Shehab aan haar vijfde decennium op deze planeet. Ze zal vooral oorlog en conflict hebben gezien: de Libanese burgeroorlog, de invasie van Irak, de oorlogen in Syrië, Soedan en Jemen, de aanvallen op Libanon en de puinhopen van Gaza die blijvend gebombardeerd worden.

De rust om daarmee om te gaan, vindt ze in de geschiedenis van de mens, in kunsthistorisch onderzoek en de snijlijn daarvan met haar kunstprojecten. ‘Ik documenteer, schrijf boeken en ben gefascineerd door de epigrafie, de studie van oude inscripties op steen of metaal.'

Ze vond net nog een boek van de bekende Zwitserse filoloog en epigraaf Max van Berchem, vertelt ze, 'die in Egypte studiewerk naar de islamitische kunst verrichtte. Ik vind schoonheid door in te haken op zijn werk van 100 jaar geleden. Dat geeft me rust, het idee dat ik met zijn fantastische werk aan de slag kan gaan.’

Die connectie met een persoon uit het verleden ontroert haar, vertelt ze. Maar ze heeft ook een sterke behoefte om te verbinden met de mensen rondom zich. Shehab maakt haar muurschilderingen altijd samen met anderen, nooit alleen.

‘Ik heb mensen rond me nodig. In Antwerpen kwam er een bont allegaartje naar ons project. Politieagenten kwamen soep eten in onze open soepkeuken. Een dakloze Marokkaanse man schilderde mee, net omdat het in het Arabisch was. Hij haakte aan bij een Braziliaanse jongen en samen voerden ze hele gesprekken over muziek. Begrijp je? Met mijn kunstprojecten wil ik spontane ontmoetingen en connecties tussen mensen voeden. Tegelijk gebeurt ook het omgekeerde: die ontmoetingen en gesprekken voeden ook mij als kunstenaar.'

Betrokken kunst, in dialoog met de samenleving, is essentieel, vindt Shehab. 'Het schilderij zal de wereld niet veranderen, wel het idee dat erachter zit', gelooft ze. 'Creativiteit is geen luxegoed. De mensheid heeft creativiteit nodig om de waanzin te overleven.’