Acht jaar oorlog in Jemen: ‘Het is hoopvol dat mensen opnieuw willen samenleven’

Jemen was nooit een grote publiekslieveling, maar door de oorlogen in Gaza en Oekraïne belandde het land helemaal in het verdomhoekje. Wellicht zit het afgenomen geweld in de oorlog tussen de Houthi-rebellen en de Saudische coalitie daar voor iets tussen. Dat betekent helaas niet dat de humanitaire situatie in Jemen minder uitzichtloos is. Maar liefst 21,6 miljoen Jemenieten, onder wie 11 miljoen kinderen, hebben hulp nodig. 4,5 miljoen mensen hebben hun huizen verlaten.

Aan de gebrekkige aandacht voor Jemen probeert Dirk Wanrooij wat te doen. In zijn onlangs verschenen boek Het huis in de Wolken weeft de Nederlandse auteur een aantal familieverhalen aan elkaar. Telkens is Jemen de rode draad. Het boek vertelt niet alleen Wanrooijs eigen verhaal, maar ook dat van zijn Schots-Jemenitische vrouw Sara Ishaq en haar voorouders.

Via Ishaqs familiebanden biedt Wanrooij onder meer inzicht in de complexe oorlogsrealiteit van het land. ‘Het idee was niet om een analytisch boek te schrijven. Ik wilde Jemen een belangrijke plek geven in een aantal persoonlijke verhalen die over een stukje hedendaagse geschiedenis gaan.’

Geërfde passie

Ik ontmoet Dirk Wanrooij en Sara Ishaq voor een gezamenlijk gesprek in hun rijhuisje in een Noord-Amsterdamse wijk. Wie de woonkamer binnenkomt, krijgt er de kat gratis bij en kan niet om de grote foto op de buffetkast heen. Op de foto: een Jemenitisch huis op een berg. Dat is het levensechte huis in de wolken, de mythische plek die Wanrooij in zijn pen deed kruipen.

‘De oorlog in Jemen wordt al te vaak vereenvoudigd tot een proxyoorlog tussen Saudi-Arabië en Iran. Terwijl die zoveel complexer is dan dat.’

De passie voor dat huis en het land waar het stond, erfde de auteur van zijn ouders. Die trokken na hun studies naar het Midden-Oosten en reden eind 1976 met de fiets Jemen binnen, Dirks geboorteland. ‘Mijn ouders, jong en avontuurlijk, waren verliefd op Jemen vanwege de mystiek van dat ongerepte en onbekende land.’

Nochtans was Jemen op dat moment allerminst mysterieus, zegt Wanrooij erbij. Het was in jaren ’70 ‘alweer een Arabische dictatuur in wording’. Die politieke onrust ging voorbij aan zijn ouders, die er kort verbleven en zich vooral vergaapten aan de spectaculaire schoonheid.

Na een korte passage keerden ze terug naar Jemen toen Dirks vader daar een baan in de ontwikkelingssector aannam. Zijn moeder was zwanger. Het was 1983, het geboortejaar van Dirk.

De verhalen die zijn ouders hem over zijn geboorteland bleven vertellen, waren minstens gekleurd, zegt de auteur. ‘Maar in die verhalen brachten ze de kleuren en magie van het land over. Daardoor nestelde die plek waar ik vluchtig was gepasseerd zich ook in mijn fantasie.’

Over Houthi’s en imams

Sara Ishaq, Wanrooijs echtgenote, is het kind van een Schotse moeder en een Jemenitische vader. Toen Isaq jong was gingen die uit elkaar. Het gebroken liefdesverhaal van haar ouders zou haar leven bepalen: ze groeide op in twee landen.

Ishaq werd geboren in Edinburgh, maar bracht haar kindertijd door bij haar vader in de Jemenitische hoofdstad Sana’a. Op haar zeventiende ging ze studeren in Schotland. Na haar studies ging ze terug naar Jemen, het land van haar zussen, broers, vader en grootvader. Het land ook van haar uitgebreide familie, van patriarchale culturen en de Houthi’s.

‘De imams van Jemen bleken Sara’s voorvaderen’, schrijft Wanrooij in zijn boek. ‘Ze regeerden tot 1962 over een koninkrijk dat een mysterieuze aantrekkingskracht op mijn ouders had uitgeoefend en bouwden een paleis dat bij ons vroeger het huis in de wolken werd genoemd. Het imamaat, de staatsgreep en de burgeroorlog die daarop volgden, vormen bovendien de basis van het huidige conflict.’

Auteur Dirk Wanrooij en documentairemaakster Sara Ishaq met hun kinderen.
© Dirk Wanrooij & Sara Ishaq

Complex verhaal

Vandaag bevindt Jemen zich in zijn achtste conflictjaar. In maart 2015 begon een coalitie van tien landen, geleid door Saudi-Arabië, een luchtoperatie in Jemen. De Saudische coalitie steunde Mansour Hadi, op dat moment de internationaal erkende maar in ballingschap levende president van Jemen. Hadi’s tegenstanders, de Houthi-rebellen, hadden Sana’a toen al een halfjaar in handen.

De Houthi’s controleren vandaag vitale delen van Jemen. Tegelijk speelt in het zuiden van het land een afscheidingsbeweging een belangrijke rol. Ook milities die gelieerd zijn aan Al Qaeda en Islamitische Staat zijn actief in Jemen.

Het is een ingewikkeld verhaal dat niet in twee zinnen is samen te vatten. Toch is dat precies wat gebeurt, zegt Wanrooij. ‘De oorlog wordt al te vaak vereenvoudigd tot een proxyoorlog tussen Saudi-Arabië en Iran. Terwijl die zoveel complexer is dan dat.’

Wanrooij probeert dat simplistische narratief te counteren. ‘De verschillende conflicten in Jemen hebben, ondanks sterke inmenging van buitenaf, historische wortels in het land zelf. En ja, net als in andere oorlogen – denk maar aan Irak – heeft de huidige oorlog geleid tot sektarische breuklijnen die toenemen naarmate het conflict voortwoedt. Maar die sektarische verdeeldheid is een gevolg, niet de kern van deze oorlog.’

‘De Houthi’s zijn geen zootje ongeschoolde bergrebellen, ze kennen de knepen van succesvolle propaganda.’

Een ander gevolg van acht jaar conflict, vult Ishaq aan, is het groeiende conservatisme bij de Houthi-gemeenschap. Dat is volgens haar dan weer gekoppeld aan oorlogspropaganda en politieke machtsspelletjes.

‘Sommige Houthi-groepen spelen hun link met de Profeet uit. Ze zien zichzelf als “dé uitverkorenen”. De politieke fracties van de Houthi’s gebruiken religie dan weer als pr-instrument waarmee ze jonge soldaten hopen te rekruteren.’

Ook opvallend is hoe de Houthi’s zich schaarden achter de Libanese Hezbollah toen Israël in oktober zijn Gaza-offensief begon. ‘In het straatbeeld van Sana’a, dat onder controle is van de Houthi’s, hangen overal posters van martelaren’, vertelt Ishaq. ‘Er is een zekere verwantschap met Hezbollah.’

Nieuw is het niet, zeggen Wanrooij en Ishaq. Het past in de lijn van de anti-imperialistische, anti-Amerikaanse en anti-joodse slogans die de Houthi’s altijd al hanteerden. Ook dat is vooral slimme pr, zegt Wanrooij. ‘Je mag dat best dom vinden maar het toont vooral aan dat de Houthi’s geen zootje ongeschoolde bergrebellen zijn. Ze kennen de knepen van succesvolle propaganda.’

Zeestraten en havens

In zijn boek legt Wanrooij uit dat niet religieuze geschillen maar economische belangen voor Saudi-Arabië de aanleiding waren om in 2015 een luchtoperatie te beginnen. Tot vandaag, aldus de auteur, is de oorlogsmotivatie vooral te begrijpen als het veiligstellen van de Saudische maritieme belangen.

‘Mede door zijn strategische ligging is Jemen al meer dan honderd jaar een onstabiele staat.’

‘Jemen was altijd al een strategische doorvoerhaven, gelegen langs belangrijke mondiale handelsroutes. Het land ligt aan Bab al-Mandab, een nauwe zeestraat die de Golf van Aden met de Rode Zee verbindt’, zegt Wanrooij. ‘In die cruciale zeestraat naar het Suezkanaal liggen ook essentiële havens van Saudi-Arabië. De Saudi’s hebben er dus alle belang bij om die transportroute zo veel mogelijk te controleren.’

Ook de Verenigde Arabische Emiraten (VAE), die naast Saudi-Arabië een belangrijke rol gingen spelen in de oorlogsoperatie in Jemen, delen die belangen. De VAE delen geen landgrenzen met Jemen maar hebben in het land wel voet aan de grond in belangrijke havens.

‘De Emiraten stellen zichzelf graag voor als het Midden-Oosten op steroïden, de plek waar je je dromen kan waarmaken’, zegt Wanrooij. ‘Dan is het heel belangrijk om verbonden te zijn met de rest van de wereld. In die zin hebben de Emiraten er alle belang bij om die voet aan de grond in Jemen te behouden. Dat doen ze door lokale groepen te steunen. Zo zijn ze dankzij hun banden met de zuidelijke afscheidingsbeweging STC aanwezig op het Jemenitische eiland Socotra en in Aden, de zuidelijke haven van Jemen.’

‘Kijk naar kaarten van de regio’, reageert Sara. ‘Dan wordt meteen duidelijk waarom de VAE en Saudi-Arabië geen baat hebben bij een stabiel, goed bestuurd en autonoom Jemen. Mede door die strategische ligging is Jemen al meer dan honderd jaar een onstabiele staat.’

Slagkracht van Houthi’s

Terwijl de VAE eerder kiezen om lokale milities te steunen, blokkeert Saudi-Arabië nog altijd de Jemenitische zee- en luchttoegangen van Houthi-gebied. ‘Saudi-Arabië zal deze oorlog niet zomaar stoppen’, zegt Wanrooij. ‘Opgeven zou hetzelfde zijn als zeggen: “we hebben verloren”. En dat zou betekenen dat de Houthi’s de overwinning kunnen claimen.’

Dan is er ook de vraag hoelang de Houthi’s het zelf nog kunnen uithouden tegen de Saudische grootmacht. ‘Niemand had die doorgedreven slagkracht verwacht,’ zegt Wanrooij, ‘maar ze houden het inmiddels wel al meer dan acht jaar vol, onder constante bommenregens van de coalitie. Daar kunnen dus nog gerust twee jaar bij.’

‘Je kan de gruwelen niet naast je neerleggen om vrede te krijgen. Dan is verzoening niet mogelijk.’

Ishaq verwijst naar beelden uit Sana’a die ze kort voor ons gesprek zag van een militaire parade van de Houthi’s. ‘Ze toonden zich bewust heel strijdvaardig, ondersteund door het militaire arsenaal dat ze lieten zien tijdens die parade: wapens, raketten en tanks. Hun boodschap was duidelijk: “Zelfs al lopen we op krukken, we zullen nooit opgeven”. De oorlog heeft hun macht verankerd in de samenleving, en ze tonen dat ze in staat zijn om de regionale supermacht Saudi-Arabië uit te dagen.’

In hoeverre ze daarvoor ook steun van buitenaf krijgen, is moeilijk in te schatten’, zegt Wanrooij. ‘Wat we weten is dat de Iraanse steun sinds het begin van de oorlog gegroeid is. We weten ook dat wapenonderdelen en militaire hardware via ezelpaadjes in Oman naar Houthi-gebied worden doorgesluisd.’

‘De Houthi’s zouden ook ondergrondse werkplaatsen hebben om wapens te assembleren. Via radartechnologie upgraden ze daar onder meer Russische wapens.’ En dat zijn dan weer, aldus Ishaq, voorraden van de vroegere president Abdullah Saleh die de Houthi’s in handen kregen toen ze hoofdstad Sana’a in 2014 onder controle kregen.

Onderhandelde vrede

Na een bemiddeld staakt-het-vuren begonnen de Houthi’s en Saudi-Arabië in 2022 onderhandelingsgesprekken. Die vinden met regelmaat plaats maar vorderen langzaam. ‘Alles zal afhangen van hoe ver de beide partijen willen gaan in de onderhandelingen’, zegt Wanrooij.

‘Volgens mij heeft Saudi-Arabië zijn oorspronkelijke doelen opgegeven: het installeren en ondersteunen van een legitieme regering in Jemen. Maar het moeilijkste is dat er geen politieke schikking zal komen zonder een leidende rol voor de Houthi’s. Voor de Saudi’s is dat een heel bittere pil. Het zal serieuze diplomatieke vaardigheden vragen om hieruit te raken.’

‘Het is hoopvol dat mensen opnieuw willen samenleven.’

Ishaq vraagt zich af welk soort vrede mogelijk is na zoveel bloedvergieten. ‘Zoveel mensen en families hebben geliefden, huizen of erfgoed verloren. Ze verloren hun kindertijd, hun kansen. Dat verlies zit nu in het collectieve DNA.’

‘Dat rechttrekken is alleen mogelijk door een vorm van gerechtigheid voor de Jemenieten. Je kan de gruwelen niet naast je neerleggen om vrede te krijgen. Dan is verzoening niet mogelijk.’

Ishaq wijst erop dat de meerderheid van de burgersamenleving vrede wil. ‘Het is hoopvol dat mensen opnieuw willen samenleven. Het tekent de bredere Jemenitische samenleving, die geënt is op gastvrijheid. We zijn altijd een samenleving geweest van open deuren voor iedereen, los van etniciteit, religie en zelfs conflict.’

Het huis in de wolken door Dirk Wanrooij is uitgegeven door Alfabet Uitgevers. 269 blz. ISBN 978 90 213 4090 6