‘De prioriteit die niemand in zijn verkiezingsprogramma durft te zetten: religieus extremisme’

Zahid Hussain: ‘Het instrumentaliseren van religie voor politieke doeleinden is in Pakistan intussen de gewoonste zaak geworden -en dat is enorm schadelijk voor een echt democratisch proces’

CC Gie Goris (CC BY-NC 2.0)​

Pakistan staat niet op de wereldkaart -als je de Belgische media volgt. Toch is een land van 210 miljoen inwoners, het tweede grootste moslimland ter wereld, gelegen tussen India, Iran en China, de aandacht waard. En niet alleen als er zware aanslagen plaatsvinden, want die zijn zo frequent dat zelfs drie aanslagen op enkele dagen tijd met meer dan 150 doden in onze media niet meer dan een kort persberichtje veroorzaken.

Op 25 juli kiezen 106 miljoen Pakistanen een nieuw nationaal parlement en nieuwe provinciale parlementen voor Punjab, Sindh, Balochistan en Khyber Pakhtunkwa. In de aanloop naar die datum neemt het aantal aanslagen sterk toe. Na 25 juli moeten er dan op die verschillende niveaus nieuwe regeringen gevormd worden, en dan wordt er uiteraard vooral uitgekeken naar wie de nieuwe premier wordt van Pakistan en welke prioriteiten die nieuwe centrale regering zal leggen.

Een versnipperd partijlandschap
De kiescommissie van de Pakistaanse overheid (ECP) registreerde niet minder dan 250 partijen die deelnemen aan de verkiezingen. De meeste zijn heel klein en lokaal.

De grote drie partijen zijn:
Pakistan Muslim League-Nawaz (PML-N): een centrumpartij, geleid door de familie Sharif. Nawaz Sharif was driemaal premier van Pakistan, maar werd telkens afgezet; Shahbaz is premier van de provincie Punjab, de thuisprovincie van PML-N
Pakistan People’s Party (PPP): begonnen als sociaaldemocratische partij; al decennia geleid door de Bhutto’s (oorspronkelijk Zulfikar Ali Bhutto, daarna door zijn dochter Benazir, momenteel door Bilawal en Asif Ali Zardari, respectievelijk de zoon en de weduwnaar van Benazir Bhutto;) Vooral sterk in Sindh
Pakistan Tehrik-e-Insaaf (PTI, Pakistaanse Beweging voor Gerechtigheid), geleid door Pakistans grootste cricketster ooit, Imran Khan. Vooral sterk in Khyber Pakhtunkwa

Religieuze partijen scoren zelden meer dan enkele procenten bij algemene verkiezingen: Jamaat-e-Islam Pakistan (opgericht in 1941 door Abul Ala Maududi), de JUI-F (een hard-conservateve partij rond Fazlur-e-Rehman) en Tehreek-e-Labbaik Pakistan (TLP, recent opgericht, radicaal conservatief).

Deze verkiezingen worden in Pakistan beschouwd als bijzonder belangrijk. ‘Op de eerste plaats, zegt Zahid Hussain, ‘omdat het voor de tweede opeenvolgende keer is dat de macht op democratische wijze doorgegeven wordt. Dat is nooit eerder gebeurd in de 71-jarige geschiedenis van Pakistan.’ Zahid Hussain is een van de meest gerespecteerde politieke commentatoren in een land dat onder zijn 210 miljoen inwoners wel 300 miljoen commentatoren lijkt te hebben. Hij levert regelmatig columns voor de Engelstalige kwaliteitskrant Dawn en schreef verschillende boeken met een focus op de achtergrond en groei van gewapend extremisme in Pakistan en de regio.

Zahid Hussain: ‘De tweede reden waarom er zo uitgekeken wordt naar deze verkiezingen, is dat de aanloop ervan zo controversieel is.’ Een jaar geleden werd Nawaz Sharif, de grote winnaar van de vorige verkiezingen in 2013, de facto afgezet als premier door het Opperste Gerechtshof. Dat was het resultaat van een onderzoek dat na veel mitsen en maren opgestart werd naar aanleiding van het opduiken van Nawaz Sharif en zijn broer Shahbaz Sharif (premier van de provincie Punjab) in de Panama Papers. Nawaz Sharif moest van het gerecht meteen ook zijn parlementszetel én het partijvoorzittersschap opgeven. Zijn partij -de Pakistan Muslim League-Nawaz (PML-N)- bleef wel gewoon doorregeren met een andere premier. Op 6 juli, drie weken voor de verkiezingen, sprak een anti-corruptie rechtbank een vonnis uit in een gerelateerde zaak van onverklaard bezit: Nawaz Sharif moet 8 jaar achter tralies en 9 miljoen euro boete betalen, zijn dochter en gedoodverfde opvolgster, Maryam, kreeg 6 jaar cel en 2,25 miljoen euro boete. De twee Sharifs verbleven op het moment dat het vonnis uitgersproken werd in Londen, waar de vrouw van Nawaz terminaal is door kanker, maar ze keerden terug naar Pakistan op 13 juli –waarbij ze meteen gearresteerd en opgesloten werden.

Zal de saga rond de Sharifs de PML-N breken, of net een sympathiestem opleveren?

‘Wie regelrecht ingaat tegen het leger in Pakistan weet dat hij of zij geen lange of bloeiende politieke carrière in het vooruitzicht heeft’

Zahid Hussain: Dat is nog niet duidelijk [het gesprek vond plaats op 9 juli; Nawaz en Maryam Sharif bevonden zich toen nog in Londen en keerden pas terug naar Pakistan op vrijdag 13 juli]. Wat wel duidelijk is, is dat de PML-N alles uit de kast zal halen om die sympathie op te wekken en te incasseren. Al is het eigenlijk een echte establishmentpartij, geen partij van straatvechters. Het voorbije jaar heeft Nawaz zich wel lijnrecht tegenover het militaire en juridische establishment geplaatst. Dat stelt de andere kandidaten van de partij voor een dilemma: enerzijds kunnen ze de kaart van het slachtofferschap trekken, maar anderzijds weten ze dat wie regelrecht ingaat tegen het leger in Pakistan geen lange of bloeiende politieke carrière in het vooruitzicht heeft.

De PML-N heeft tot nu duidelijk gekozen om de electorale strijd aan te gaan op basis van de verwezenlijkingen van de voorbije vijf jaar, zowel in Punjab, waar Shahbaz premier was, als in Pakistan, waar Nawaz premier was. Die verwezenlijkingen gaan dan vooral over verbeterde infrastructuur: betere elektriciteitsvoorziening, betere wegen…

Als je de verkiezingscampagnes overschouwt, wat is dan het dominante thema?

Zahid Hussain: Er zit uiteraard wat variatie op tussen de drie grote partijen, maar de opvallende rode draad is: menselijke ontwikkeling. De PTI stelt dat fysieke infrastructuur secundair is, terwijl menselijke ontwikkeling voorop moet staan, maar dat is natuurlijk vooral om zich te onderscheiden van de PML-N. Die PML-N stelt dan weer dat het nu, dankzij de investeringen in die fysieke infrastructuur van de voorbije vijf jaar, tijd is om te investeren in menselijke ontwikkeling. En de PPP, van huis uit een sociaaldemocratische partij, heeft altijd al de mond vol gehad van het belang van onderwijs, gezondheidszorg en sociale zorg.

Dat klinkt goed, maar kunnen die partijen aantonen dat ze daar ook echt werk van maken als ze aan de macht zijn?

Zahid Hussain: Ieder doet een beetje, maar niemand genoeg. De PML-N heeft aan gezondheidszorg gewerkt in Lahore, de PTI verbeterde de bestaande ziekenhuizen in Khyber Pakhtunkwa (KPK), waar zij aan de macht waren, de PPP realiseert traditioneel bijna niets omdat de partij wel opgetrokken lijkt uit incompetentie, ook al was ze in Sindh alweer aan de macht. Misschien kan de PTI op vlak van menselijke ontwikkeling wel de beste kaarten voorleggen op basis van hun investeringen in lager onderwijs en het invoeren van een behoorlijk performante sociale verzekeringskaart, die ook de armsten bereikt en dekt in KPK.

Wat bestuur betreft, is de PML-N de best scorende partij, zeker in Punjab waar ze kan bogen op een stevig administratief kader met lange traditie. In het algemeen kan je zeggen dat er een lichte verbetering is van de kwaliteit van bestuur, en dat heeft zeker te maken met een zekere continuïteit van democratisch bestuur.

Als u daar zelf een prioriteit aan toe zou voegen, welke zou dat moeten zijn?

‘Milieu is een probleem dat over het hoofd gezien wordt, terwijl het bepalend is voor onze toekomst. Denk maar aan de zorg om water.’

Zahid Hussain: Milieu. Dat is een probleem dat over het hoofd gezien wordt, terwijl het bepalend is voor onze toekomst. Denk maar aan de zorg om water -drinkwater, irrigatiewater, … Eigenlijk is de PTI misschien de partij die daar nog het meest oog voor heeft. Zij hebben massaal aan herbebossing gedaan in KPK -één miljoen bomen, beweren ze zelf- en dat is nooit eerder vertoond.

En daarnaast, of liever daarmee verbonden: bevolkinsgroei. Alle plannen voor meer menselijke ontwikkeling, met meer en beter onderwijs, kwalitatieve gezondheidszorg voor allen, duurzaam waterbeheer, enzovoort, klinken hol als er niet tegelijk iets gedaan wordt aan de huidige bevolkingsexplosie. Eigenlijk is elk duurzaam ontwikkelingsproject voorwaardelijk: als de bevolkingdsaangroei niet zakt, is het onhaalbaar. Zo simpel is dat.

U heeft het over democratische continuïteit, maar nogal wat mensen hebben de indruk dat het gerecht een regelrechte kruistocht tegen de Sharifs en dus ook de PML-N voert, helemaal in lijn met het ongenoegen van de militairen over het autonome optreden van Nawaz op vlak van buitenlandbeleid, een terrein dat de Pakistaanse strijdkrachten al zeventig jaar voor henzelf opeisen.

Zahid Hussain: Daar is zeker iets voor te zeggen, maar tegelijk moet je erkennen dat de onthullingen van de Panama Papers niet door het establishment uitgebracht zijn en dat de rechtszaak aangespannen is door de politieke tegenstanders, met name door Imran Khan. De beschuldigingen van corruptie en verrijking zijn ook niet nieuw, ze waren ditmaal alleen concreet, natrekbaar en dus ook geschikt om er juridische gevolgen aan te geven.

Een andere klacht die ik veel gehoord heb, is dat de verkiezingen niet meer vervalst hoeven te worden, omdat ze vooraf gemanipuleerd zijn. Het grote aantal PML-N vertegenwoordigers dat overliep naar de PTI of zich dit jaar als onafhankelijke verkiesbaar stelt, zou daar op wijzen.

Zahid Hussain: Dat aantal overlopers is nu ook niet zo massaal dat het per se de PML-N ondergraaft, en de geschiedenis toont aan dat het meestal geen goede electorale strategie is om als onafhankelijke op te komen. Ik vrees dat de commentaren er te veel voorafgaand gewicht aan geven.

Wat wél waar is, is dat het militaire establishment er veel voor over heeft om een terugkeer van Nawaz Sharif te voorkomen. En dat men minstens op de achtergrond rugdekking gaf aan het gerecht, dat zal ook wel kloppen. Dat heeft trouwens niet alleen te maken met het feit dat de premier het primaat van de politiek wou doen gelden voor buitenlands beleid, maar ook met het ongenoegen omdat Nawaz de bestaande instituties -zowel voor politiek beleid als voor burgerlijk-militair overleg- nauwelijks gebruikte.

Vorig jaar moest niet alleen premier Sharif aftreden, ook justitieminister Zahid Hamid moest in november opstappen. Alleen was het bij hem geen kwestie van een gerechtelijk vonnis, maar van religieus protest. Aanleiding was een lichte wijziging in de eed die parlementsleden moeten afleggen bij hun aantreden. Sinds 1973 moesten ze zweren dat ze geloofden dat Mohammed de laatste profeet was, volgens een wetsvoorstel dat ingediend was door Hamid werd dat vervangen door een verklaring. Hoe tekenend is die episode voor de actuele politieke situatie in Pakistan?

Zahid Hussain: Het pijnlijke is dat het straatprotest hierrond niet eens massaal was. Een paar honderd mensen die een kruispunt bezetten. Het probleem was dus vooral dat de regering te zwak was om haar voorstel te verdedigen. Maar het is wat we in Pakistan een “gevoelig onderwerp” noemen, en dus wil niemand er zijn neus aan schenden. Liever buigen voor de religieuze extremisten dan riskeren geportretteerd te worden als anti-islam. En het ergste was dat andere parijen -met name de PTI- olie op het vuur gooiden uit puur partijpolitieke overwegingen. Dat moet zowat het ergste zijn dat Imran Khan ooit gedaan heeft.

‘De PTI gooide olie op het religieuze vuur uit puur partijpolitieke overwegingen. Dat moet zowat het ergste zijn dat Imran Khan (centraal op de foto) ooit gedaan heeft.’

CC Gie Goris (CC BY-NC 2.0)​

Uit die contestatie is overigens een heel nieuwe politieke partij ontstaan, de Tehreek-e Labbaik Pakistan. Ik verwacht niet dat die veel impact zal hebben, zeker niet op de drie grote partijen, misschien wat meer op de oudere mainstream religieuze partijen zoals de Jamaat Islami en de JUI-F.

Het instrumentaliseren van religie voor politieke doeleinden is in Pakistan intussen de gewoonste zaak geworden -en dat is enorm schadelijk voor een echt democratisch proces.

‘Het instrumentaliseren van religie voor politieke doeleinden is in Pakistan intussen de gewoonste zaak geworden -en dat is enorm schadelijk voor een echt democratisch proces.’

Neemt de islamisering van de Pakistaanse politiek toe, of is die over zijn hoogtepunt heen?

Zahid Hussain: Die tendens is al zo lang aanwezig dat je de huidige toestand moeilijk als “toenemend” kan omschrijven. Kijk maar naar de Talibanisering van het Pakistaanse maatschappelijke en politieke leven in de voorbije decennia.

Wat nieuw is, is de opkomst van radicale politieke bewegingen en partijen vanuit de Barelvisekte, zoals bijvoorbeeld de Labaik-partij. Barelvi’s werden vanuit het Westen gezien als de soefistische en dus bijna mystieke variant van de soennitische islam in Pakistan. Sinds 2011 manifesteren zij zich in toenemende mate als harde en dogmatische politieke islamisten, ondere andere in de eedafleggingszaak.

Zahid Hussain: Dat klopt. Het militante extremisme tussen de jaren 1980 en 2010 was overwegend gedragen door de Deobandi’s, die kleiner in aanhang, maar principiëler en politieker zijn. De komst van de Barelvi’s op dat toneel is recenter en zeker niet geruststellend. Zij proberen op deze manier hun meerderheidspositie opnieuw om te zetten in politieke macht, denk ik. Anderzijds blijft het sektarische geweld -tegen sjiieten, tegen Ahmadi’s, tegen christenen, sikhs en hindoes, vooral het terrein van Deobandi organisaties.

Op straat, in de moskee en in de madrassa werkt die politisering van religie, maar in het stemhokje zie je daar bijna nooit iets van terug. Zelfs de klassieke religieuze partijen halen bijna nooit een ernstige score, en de nieuwkomers die verbonden zijn met geradicaliseerde groepen komen er electoraal helemaal niet aan te pas.

Het is opvallend dat u geen gewag maakt van veiligheid als een topprioriteit van politieke partijen. In een land dat meer dan een decennium van terroristisch geweld achter de rug heeft, met tot voor kort jaarlijks tussen de 2000 en 3000 doden, zou je denken dat alle partijen net daarop willen inzetten.

Zahid Hussain: Dat is inderdaad bizar, en dit zou effectief bovenaan de politieke bezorgdheid moeten staan want het betreft de leven en zekerheid van zo veel mensen. Het punt is: Pakistan hééft een Nationaal Actieplan voor de veiligheid. Alleen wordt het niet uitgevoerd. Wie in Pakistan veiligheid prioriteit wil geven, moet het bestrijden van religieus extremisme voorrang geven. Want via religie, geweld en dwang krijgt een kleine, geradicaliseerde minderheid onevenredig veel greep op de meerderheid.

‘Wie in Pakistan veiligheid prioriteit wil geven, moet het bestrijden van religieus extremisme voorrang geven. Want via religie, geweld en dwang krijgt een kleine, geradicaliseerde minderheid onevenredig veel greep op de meerderheid.’

De PPP is misschien de enige grote partij die daar principieel aandacht voor heeft, maar de partij heeft daar in Sindh de voorbije jaren geen concrete initiatieven rond ondernomen.

In plaats van religieus extremisme te bestrijden, lijkt Pakistan te kiezen voor het “mainstreamen” van extremisten. Leden van gewapende militantegroepen die al jarenlang aanslagen plegen, komen gewoon op bij de verkiezingen.

Zahid Hussain: Op korte termijn kan dat een strategie lijken die de scherpe kanten van het extremistische discours afvijlt, maar in realiteit zorgt ze ervoor dat de hele politiek een stuk in de richting van het extremisme opschuift. In het Nationale Actieplan tegen extremisme staat trouwens dat er geen partijen toegelaten worden die zich baseren op religieus extremisme. Maar als het gaat om sektarische extremisten of militanten die hun wapens gebruiken om India te bestrijden, dan blijkt de overtuiging van de Pakistaanse staat toch heel wankel te zijn.

Het is intussen een oud probleem dat er een onderscheid gemaakt wordt tussen militanten die voortkomen uit door de staat gesteunde bewegingen en militanten die zich tegen de staat keren. Maar dat onderscheid is bijzonder vaag, en het geweld dat de verschillende groepen gebruiken, is altijd even dodelijk.

De militaire operaties is de tribale gebieden lijken te suggereren dat zelfs het leger door heeft dat zo een onderscheid niet houdbaar is?

Zahid Hussain: Het is belangrijk om te blijven herinneren dat Pakistan tot de jaren 1980, de jaren van de Afghaanse jihad, een seculier land was. Al is het waar dat ook al in de vroege jaren zeventig door de progressieve premier Zulfikar Ali Bhutto toegevingen gedaan werden aan demonstrerende islamisten. In elk geval, eenmaal de staat zich mengt in de religie is het hek van de dam en lijkt een terugkeer naar fatsoenlijk, seculier bestuur niet meer mogelijk. Waarop we nu nog kunnen hopen, is op een minimaal gebruik van religie in politiek en bestuur. Alleen wil niemand de naam hebben te pleiten voor minder islam in het beleid van dit land.

‘Pakistan was tot de jaren 1980, de jaren van de Afghaanse jihad, een seculier land’

De gewapende militanten hebben gedurende jaren kunnen opereren vanuit de tribale gebieden in de noordwestelijke grensstreek met Afghanistan. Vanuit dat Pasjtoense gebied dook begin dit jaar plots een heel andere protestbeweging op: de Pashtun Tahafuz Movement (of Pasjtoense Beschermingsbeweging, PTM). Zij verzetten zich tegen het geweld van Taliban en Al Qaeda, maar verwijten het leger ook talloze verdwijningen en vernederende behandeling. En daarmee krijgen ze tienduizenden mensen op straat, ook in grote steden als Karachi en Lahore. Denkt u dat die beweging een impact zal hebben op de komende verkiezingen?

Zahid Hussain: De beweging verwoordt de woede van de Pasjtoense inwoners van de tribale gebieden over decennia van verwaarlozing én gewelddadig misbruik door Taliban, Al Qaeda, maar ook door allerlei andere gewapende groepen. En de militaire operaties die gericht waren tegen die gewapende extremisten, maakte hen opnieuw tot slachtoffer. Miljoenen mensen moesten minstens tijdelijk huis en vallei verlaten en overleefden maanden- of jarenlang in vluchtelingenkampen, hun huizen werden beschadigd of vernield, en bij terugkeer werden ze behandeld als verdachten die voortdurend gecontroleerd moesten worden -op de meest brutale manier. Meer dan 30.000 Pasjtoenen zouden de voorbije jaren ook “verdwenen” zijn. De beweging rond Manzoor Pashteen is de eerste die dat allemaal luidop aanklaagt en fundamentele veranderingen eist: dat is de basis van het succes van de PTM.

Er zijn mensen in de regering en in het leger die de beweging zien als een bedreiging voor de staat, omdat ze het Pasjtoense nationalisme -dat hun territorium in Pakistan wil verenigen met Afghanistan- kan doen heropleven. Maar er zijn voldoende hooggeplaatste Pasjtoenen in het leger om duidelijk te maken dat die jongens een punt hebben. Dat is trouwens het verschil met het Baloetsje protest rond dezelfde zaken, dat steevast niét beluisterd wordt. Intussen is men bezig met het aanpakken van een aantal klachten en eisen van de PTM, en daarom denk ik niet dat de beweging nog zwaar zal wegen op de verkiezingen.

Speelt het buitenlandse beleid eigenlijk een rol in de verkiezingen?

Zahid Hussain: Helemaal niet. Zelfs India wordt met geen letter vermeld. En de samenwerking met China rond het One Road One Belt project -in Pakistan heet dat CPEC: China Pakistan Economic Corridor- geniet politieke consensus. Iedereen is het erover eens dat Pakistan China nodig heeft omdat het zo geïsoleerd geraakt is tegenover het Westen.

Als u de balans opmaakt, bent u dan overwegend hoopvol of pessimistisch over de toekomst van Pakistan?

Zahid Hussain: Het feit dat er nu, zoals gepland, opnieuw verkiezingen doorgaan, net als in 2013 en 2008, dat stemt me hoopvol.