Peter Edel: ‘De vluchtelingen zijn een wapen in de handen van Erdogan’

Europa onderhandelt met Turkije over de aanpak van de vluchtelingencrisis.

Eerst zou er drie miljard euro betaald worden om voor betere opvang in Turkije te zorgen -in de hoop dat daardoor de stroom vluchtelingen naar de EU zou opdrogen. Op 7 maart vroeg Turkije nog eens drie miljard extra.

De EU kan nauwelijks nog neen zeggen tegen Turkije, en zwijgt al helemaal over het geweld tussen leger en Koerdische milities in het zuidoosten van het land, net als over de afkalvende vrijheid van meningsuiting in Turkije. De EU hengelt zo wanhopig naar de medewerking van Turkije om de instroom van vluchtelingen onder controle te krijgen, dat president Erdogan zich haast ongenaakbaar lijkt te voelen.

Peter Edel: De vluchtelingen zijn duidelijk een dreigmiddel. Erdogan dekt zich zo in als het gaat om de problemen met mensenrechten en persvrijheid, en om wat er zich in het zuidoosten afspeelt. Daarnaast haalt hij zo hopen geld binnen, zonder garanties over de besteding ervan. Naarmate de druk op Europa stijgt, zullen de leiders van de EU meer en meer toegeven. De vluchtelingen zijn een wapen in de handen van Erdogan, en dat stemt me pessimistisch. Ik zie daar geen uitweg meer in.

Pter Edel: ‘Binnen de AKP leeft het idee dat de strijd gewonnen kan worden door er maar voldoende hard tegen aan te gaan. Maar ondertussen staat de volgende generatie PKK-strijders klaar. ‘

Op 17 februari ontplofte een autobom in de straten van Ankara. De dader had het voorzien op een militair konvooi, er vielen dertig doden. Hoe schat u die aanslag in Ankara in?

Peter Edel: Net als iedereen vind ik het zeer opmerkelijk dat eerste minister Davutoğlu nog geen twaalf uur na de aanslag precies wist te vertellen hoe het zit. Wie de aanslag gepleegd heeft, waar de man geboren is, dat hij banden heeft met de PYD (Syrisch-Koerdische partij). Zelfs zijn identiteitskaart werd gevonden. Dat ging net zo na de aanslag in Istanboel op 16 januari. Dat is allemaal zo onlogisch.

‘De top van het leger wil geen duizenden dode soldaten en een confrontatie met Rusland’

De PKK heeft in het verleden wel al zelfmoordaanslagen gepleegd, maar niet zo veel. Het is eerder uitzonderlijk. Maar wie de aanslag ook gepleegd heeft, het komt de AKP bijzonder goed uit, net nu de partij hemel en aarde beweegt om vooral de Verenigde Staten ervan te overtuigen dat de PYD een terroristische organisatie is.

Vlak na de aanslag wezen president Erdogan en eerste minister Davutoğlu meteen naar de Syrisch-Koerdische PYD als hoofdschuldige. Dat past in het retorisch opbod van de laatste weken in de Turkse politiek dat een militair ingrijpen in Syrië voorstaat. Hoe realistisch is een Turks militair avontuur in Syrië?

Peter Edel: Het is absoluut onrealistisch, rationeel gezien. Maar men denkt hier niet altijd rationeel. Ik vermoed dat als het erop aan komt, dat de militairen een dergelijk avontuur zullen tegenhouden. De politici willen wel, maar ik denk dat de top van het leger het been stijf houdt. Ze willen geen duizenden dode soldaten en een confrontatie met Rusland. Ook de VS steunen een Turks militair ingrijpen niet.

Adam Reeder (CC BY-NC 2.0)

Uitgespeeld in de regio

Turkije ligt op ramkoers met vrijwel alle internationale machten als het gaat om het Syrisch vraagstuk. Heeft Turkije nog wel wat in de pap te brokken in Syrië, of in wat er over dat land beslist wordt?

Peter Edel: Turkije is vrijwel uitgespeeld als het gaat om wat er in Syrië gebeurt. In 2012 zei Davutoğlu nog dat het zijn wens was om ooit in de grote moskee van Damascus te bidden. Dat kan hij wel vergeten. Ooit werd er gesproken over een soort postmoderne restauratie van het Ottomaanse rijk. Dat is nog altijd een obsessie die erg diep zit bij de politieke leiders, maar dat project is compleet gefaald. Turkije wilde een leidende macht zijn in het Midden-Oosten, maar ze spelen nauwelijks nog een rol. En een militair avontuur in Syrië zou in theorie zelfs de integriteit van het Turks grondgebied kunnen aantasten. Syrië heeft de annexatie van de provincie Hatay in 1939 nooit aanvaard.

Turkije heeft altijd gesteld dat als de Syrische Koerden het gebied in het noorden tussen de steden Aziz en Jarablus zouden veroveren, dit tot militair ingrijpen zou leiden. Ondertussen rukken zowel de Koerden als de troepen van Assad op naar dit grensgebied. Heeft de Turkse overheid nog iets in handen daartegenin te gaan?

Peter Edel: Als dat laatste stukje grens dichtgaat, houdt het op voor Turkije. Het is de enige overgebleven mogelijkheid om wapens en strijders naar Syrië te loodsen. Sommige analisten voorspellen dat de oorlog in Syrië nog wel een decennium kan duren, maar als het zo doorgaat zou het conflict wel eens veel sneller beslist kunnen worden. Assad is aan de winnende hand dankzij de steun van de Russen. Als de grens tussen Syrië en Turkije dichtgaat, wat gebeurt er dan? In het oosten controleert IS nog steeds een belangrijk deel van het land. Het zou wel eens kunnen dat er dan collectief tegen IS gevochten zal worden in Syrië en Irak, waarbij het tot een soort samenwerking tussen de VS en Rusland komt. Turkije zal daarvan worden uitgesloten, want de Russen zullen hun nooit accepteren.

Les nog steeds niet geleerd

Een paar jaar geleden leek vrede dichterbij dan ooit. Ondertussen woedt er oorlog in de Koerdische steden. Hoe is de situatie zo kunnen escaleren?

Peter Edel: Een paar dagen geleden las ik hoe Turkse militairen Rusland ervan beschuldigen het Grozny-model toe te passen in Syrië, hun strategie uit de Tsjetsjeense oorlog. Dat houdt in dat je eerst de bevolking verjaagt om daarna met zware wapens de rebellen te lijf te gaan. Het gevolg is dat de steden tot ruïnes herleid worden. Laat dat nu net zijn wat er in het zuidoosten van Turkije gebeurt.

‘De PKK en de Turkse strijdkrachten kunnen het nooit van elkaar winnen’

Het is om wanhopig van te worden, want de twee partijen, de PKK en de Turkse strijdkrachten, kunnen het nooit van elkaar winnen. Turkije heeft het grootste NAVO-leger van Europa en daar is de PKK niet tegen opgewassen. Maar langs de andere kant leert de geschiedenis dat zelfs de grootste legers er zo goed als nooit in slagen guerrillabewegingen volledig uit te schakelen. Dat is precies waar we hier al 35 jaar mee bezig zijn.

Binnen de AKP leeft het idee dat de strijd gewonnen kan worden door er maar voldoende hard tegen aan te gaan. Maar ondertussen staat de volgende generatie PKK-strijders klaar. De jongeren die nu vechten in de straten van Sur, Cizre en Nusaybin hebben in de jaren negentig hun vaders, ooms en oudere broers weten sterven. Hun jongere broers zullen de volgende generatie vormen. En zo blijf je doorgaan met geweld.

Ik denk dat de jongeren van de PKK ook een soort morele steun verwachten vanuit de rest van de wereld. De Syrisch-Koerdische PYD krijgt van de VS en van Rusland ondersteuning. Er leeft een gevoel dat als dit in Syrië mogelijk is, dat het dan ook moet kunnen in Turkije. Er is een heel sterk verband tussen wat er in het zuidoosten van Turkije gebeurt en in het noorden van Syrië. Maar de oorlog in het zuidoosten houdt evengoed verband met het streven van Erdogan naar een presidentieel systeem.

Er is weinig genuanceerde berichtgeving te vinden in de Turkse pers over de oorlog in de Koerdische regio. Hoe denkt de publieke opinie in Turkije over dit conflict?

Peter Edel: Zolang er over vrede gepraat werd, waren veel Turken daar wel voor te vinden, maar sinds de PKK weer aanslagen pleegt krijgt ook de positieve zijde van de Koerdische vrijheidsbeweging weer de volle laag. Dat is eeuwig jammer. Voor de verkiezingen van 7 juni kreeg de HDP (linkse, pro-Koerdische partij) de steun van heel wat conservatieve Koerden. Die zijn ze kwijt, net als de stemmen van heel wat linkse Turken.

‘Wat er vandaag gebeurt, legt de kiem voor nog eens 35 jaar oorlog’

De HDP kwam heel sterk op, en dat maakte indruk op veel Turken. Het was een uniek moment in de geschiedenis van Turkije. Voor het eerst lukte het om een band te smeden tussen linkse Turken en Koerden. Demirtas, de leider van de HDP is een charismatisch man. Een pragmatisch iemand ook, zeker niet radicaal. Maar na het succes van de HDP bij de verkiezingen van juni 2015 is hij langs twee kanten aangevallen. Door de AKP, maar ook door de PKK. De vraag die me bezig houdt is of het gaat om een spontane evolutie of niet. Alleszins, bij de verkiezingen van november vorig jaar moest de HDP heel wat stemmen inleveren, voornamelijk door het oplaaiende geweld.

Ik ben erg pessimistisch over de situatie in de Koerdische regio. Na 35 jaar is de les dat vechten niet tot een oplossing leidt nog steeds niet doorgedrongen. Integendeel, wat er vandaag gebeurt legt de kiem voor nog eens 35 jaar oorlog. Dat is geen vooruitzicht om vrolijk van te worden.

Op de muren van Diyarbakir…

CC Adam Reeder (CC BY-NC 2.0)

Authentiek Turkse politiek

Naast de invloed van wat er in Syrië gebeurt, weegt ook het streven van Erdogan naar een nieuw presidentieel systeem zwaar op wat er gebeurt in de Turkse politiek. Zo’n presidentieel systeem zou de macht nog meer concentreren in de handen van Erdogan. Denkt u dat deze nieuwe invulling van de rol van de president er komt?

Peter Edel: Het ontbreekt de AKP aan 14 zetels in het parlement om een referendum over het presidentieel systeem uit te roepen. De enige mogelijkheid die overblijft zijn vervroegde verkiezingen. Zowel de HDP als de MHP (rechts-nationalistische partij) staan er slecht voor, en het is maar de vraag of die twee partijen de kiesdrempel zouden halen. Als dat niet gebeurt gaan al hun zetels naar de AKP en hebben ze er voldoende om er een nieuwe grondwet door te halen.

Dat een nieuwe grondwet nodig is, daar zijn de andere partijen het in principe wel over eens, want de huidige dateert nog uit de tijd van het militaire regime van de jaren tachtig. Een presidentieel systeem hoeft in se ook niet ondemocratisch te zijn, zolang er maar voldoende controlemiddelen zijn. Alleen, die zijn er niet in de visie van Erdogan.

Erdogan heeft het vaak over een “authentiek Turks” presidentieel systeem en een dito grondwet. Wat bedoelt hij daarmee?

Peter Edel: Er is nooit een presidentieel systeem geweest in Turkije. Maar de grondwet waarop zo’n presidentieel systeem gebaseerd zou worden, dient volgens Erdogan “authentiek Turks” te zijn. Als Erdogan het heeft over het verwijderen van niet-Turkse elementen, dan heeft hij het over democratie, gelijkheid, vrijheid van meningsuiting,.. Kennelijk zal daarvoor maar weinig ruimte zijn in de nieuwe grondwet.

Wat erg doorschijnt in dit alles is de obsessie van Erdogan met sultan Hamid. Die liet bijvoorbeeld ook erg veel bouwen, net als Erdogan. Sultan Hamid had ook iets met de grondwet, hij heeft die namelijk afgeschaft. Dus die nieuwe constitutie die Erdogan voorstaat zou wel eens een non-constitutie kunnen worden.

Adam Reeder (CC BY-NC 2.0)

Interne onenigheid

Er wordt al lang gespeculeerd over onenigheid binnen de regerende AKP. Een week geleden zorgden de uitspraken van Arinc, een van de oprichters van de AKP, nog voor ophef. Hoe sterk is de greep van Erdogan op de partij?

Peter Edel: Het is vooral gênant voor Erdogan, want Arinc zegt niet meer of niet minder dat Erdogan liegt over het Dolmabahçe Agreement (akkoord tussen AKP en HDP over verdere stappen in het vredesproces). Erdogan ontkende dat hij op de hoogte was van de onderhandelingen, maar Arinc maakt brandhout van die bewering. Hij wordt gesteund door andere belangrijke figuren binnen de AKP die het oneens zijn met Erdogan, onder andere voormalig president Gül.

Er gaan geruchten dat er een nieuwe partij in de maakt is, maar ik weet niet of dat grote consequenties zou hebben. Wel als ze de kiesdrempel halen natuurlijk, maar dat is lang niet zeker. De AKP steunt op het charisma van Erdogan, het is eigenlijk verworden tot een aanhangsel van de man.