In Bosnië staan vluchtelingen in de kou: ‘Er is plaats voor opvang, maar de lokale overheid steekt er een stokje voor’

(Foto uit 2019) 'Het is nog altijd zorgwekkend dat er geen oplossing is voor de vluchtelingen en migranten die zich ophouden in de bossen en in verlaten gebouwen in en rond de steden Bihac en Velika Kladusha.'

© Toon Lambrechts

Duizenden vluchtelingen trotseren in Bosnië noodgedwongen de koude wintermaanden in verlaten gebouwen of bossen. Toch is er ruim voldoende opvangcapaciteit, zegt Peter van der Auweraert, die zijn laatste week in gaat als coördinator van de International Organization for Migration in de regio. 'Alle pogingen om kampen te heropenen stuiten op een njet van de lokale overheid.'

Het winterweer zette de vluchtelingensituatie in Bosnië op scherp. Al sinds 2016 is het Balkanland een belangrijke schakel in de route richting West-Europa. Maar het Kroatische beleid om mensen aan de grens systematisch op te pakken en met geweld terug te sturen, maakt dat vluchtelingen en migranten er vaak maandenlang vast komen te zitten.

De EU en de International Organization for Migrationde (IOM) staan Bosnië bij in de opvang van transitmigranten. Maar Bosnië is een diep verdeeld land.

De Servische Republiek, een van de twee federale deelstaten (zie kader), weigert categoriek opvang op hun grondgebied. Ook verschillende kantons in de Federatie, de andere deelstaat van Bosnië, staan de oprichting van kampen niet toe. Dat maakt dat enkel in Sarajevo en in het kanton Una-Sana opvang mogelijk is.

Die laatste regio is ook de plek aan de grens met Kroatië waar vluchtelingen en migranten de oversteek proberen te maken, voornamelijk in de buurt van de steden Bihac en Velka Kladusha.

De Balkanstaat Bosnië en Herzegovina bestaat uit twee grote entiteiten of deelstaten. Enerzijds is er de Servische Republiek, niet te verwarren met buurland Servië. Anderzijds de Federatie van Bosnië en Herzegovina, niet te verwarren met de gelijknamige federale staat.

Public domain, via Wikimedia Commons

Met de coronapandemie op de achtergrond werd de situatie onhoudbaar, en opende IOM een tijdelijk kamp in Lipa, een afgelegen dorpje zo’n 12 kilometer buiten Bihac. Maar het kamp in Lipa was nooit bedoeld om de winter te trotseren. De IOM zag zich daarom genoodzaakt de plek te ontruimen. Op 23 december ging Lipa in vlammen op, een drama dat herinneringen oproept aan de brand in Moria op het Griekse eiland Lesbos.

'Iedere winter brengt een nieuwe crisis, maar dit jaar was erger omdat er veel meer mensen buiten slapen.'

Het was waarschijnlijk niet het afscheid dat Peter van der Auweraert in gedachten had. De Belg stond de voorbije vier jaar aan het hoofd van het IOM in Bosnië en de Westelijke Balkan, na een eerdere lange carrière binnen de organisatie. Eind januari volgt een Italiaans collega hem op. MO* sprak hem op een van zijn laatste werkdagen over de brand in Lipa, de complexiteit van Bosnië, en waarom het jaar na jaar maar niet lukt om menswaardige opvang te voorzien.

Hoe is de situatie in en om Bihac en Lipa vandaag?

Peter van der Auweraert: Op dit moment gaat het iets beter. Het leger is begonnen met verwarmde tenten op te zetten op de site in Lipa waardoor toch al een deel van de vluchtelingen onderdak heeft. Een begin van een oplossing tekent zich af.

Iedere winter brengt een nieuwe crisis, maar dit jaar was erger omdat er veel meer mensen buiten slapen, en omdat het politiek gezien moeilijker geworden is om deze mensen te huisvesten. Voor families is er voldoende opvang, maar voor alleenstaande mannen niet. De andere kampen in Miral en Balzuj zitten ver boven hun capaciteit.

Peter van der Auweraert stond de voorbije vier jaar aan het hoofd van het IOM in Bosnië en de Westelijke Balkan.

© IOM

Wat gebeurde eind december bij de ontruiming van Lipa?

Peter van der Auweraert: Ik was erbij toen we effectief overgingen tot de ontruiming van het kamp. Zo'n 400 mensen stonden al buiten het kamp, de rest stond aan te schuiven voor de voedselbedeling. We deelden ook winterkleding en slaapzakken uit voor wie dat nodig had.

Dan zagen we hoe twee, drie voormalige bewoners van het kamp een tent binnen gingen en die in brand staken. Daarna deden ze ook andere tenten in vlammen opgaan. Er brak haast onmiddellijk complete chaos uit.

De aanwezigheid van vluchtelingen en migranten in Bosnië is niet nieuw. Het land is sinds 2016 een belangrijke schakel op de Balkanroute. Toch loopt het elke winter opnieuw mis, met de brand in Lipa als dramatisch hoogtepunt. Hoe is de situatie zo geëscaleerd?

Peter van der Auweraert: Om dat te begrijpen moeten we terug naar de oprichting van het kamp. Toen corona om zich heen greep waren er in het kanton Una-Sana zo’n 1500 vluchtelingen en migranten die buiten sliepen. Plots realiseerde de overheid zich dat deze mensen geen toegang hebben tot gezondheidszorg en een risico vormden voor de volksgezondheid.

'Toen een tent instortte door het gewicht van de sneeuw werd duidelijk dat de situatie onhoudbaar was geworden.'

In twee weken tijd richtte IOM toen in Lipa een tentenkamp op. Van in het begin stelden we dat dit kamp in zijn toenmalige opzet niet geschikt was om de winter door te komen. Als de autoriteiten wilden dat Lipa zou functioneren als permanente opvangplek, moesten ze op zijn minst voor een water- en elektriciteitsaansluiting zorgen. Dat hebben het IOM en de EU altijd benadrukt. Want met generatoren en watertanks red je het niet in de harde Bosnische winter.

Ondanks dat herhaaldelijk aandringen bij de overheid van Una-Sana is dat niet gebeurd. De EU waarschuwde de autoriteiten in september al dat als ze niet in actie schoten, de financiering voor Lipa zou worden stopgezet. De IOM, maar ook het Rode Kruis en het Danish Refugee Council, stelden hun vertrek uit Lipa meermaals uit, omdat we dachten dat er alsnog een oplossing uit de bus zou komen.

Maar op een gegeven moment werd het gewoonweg te gevaarlijk. Aan het begin van de winter stortte een tent in door het gewicht van de sneeuw, gelukkig zonder slachtoffers. Maar het gaf aan dat de situatie onhoudbaar was geworden.

Politiek getouwtrek

De EU en de internationale gemeenschap ondersteunden de voorbije jaren Bosnië bij de uitbouw van opvang. Maar dat loopt op zijn zachtst gezegd erg stroef. Terwijl in Bihac vele honderden mensen buiten slapen in de kou staat het opvangkamp Bira net buiten de stad al maanden leeg. Waarom is opvang zo moeilijk in Bosnië?

Peter van der Auweraert: Alle pogingen om het kamp in Bira te heropenen zijn op een njet gestuit van de lokale overheid van het kanton Una-Sana. Bosnië is een erg complex en gedecentraliseerd land. Lokale overheden kunnen ingaan tegen beslissingen van de federale overheid, zelfs toen die na de brand unaniem besloot dat Bira weer open moest.

Het absurde van de situatie is dat in het kanton Una-Sana zo’n 2500 vluchtelingen geen onderdak meer hadden na de brand in Lipa, terwijl de capaciteit er wel degelijk is. Het kamp Bira kan minstens 1500 mensen huisvesten. Het is maar een kwestie van de sleutel om te draaien en het centrum te openen.

'Het is maar een kwestie van de sleutel om te draaien en het centrum te openen.'

Na de brand in Lipa maakten we op korte een tweede plek in Bradina operationeel. Dat is een voormalige legerbasis waar plaats is voor 500 mensen. Maar ook daar stak de lokale overheid een stokje voor. Dat betekent dat twee centra instapklaar zijn en we in principe haast iedereen die nu buiten slaapt een dak boven het hoofd zouden kunnen bieden.

Maar dat is buiten de politieke realiteit van Bosnië gerekend. De overheden van de kantons en de burgemeesters kunnen de opening van deze kampen verhinderen. Het is goed dat de federale overheid de heropbouw van Lipa in handen nam, en het leger inzette om winterklare tenten op te zetten. Wij bieden samen met het Rode Kruis de nodige technische ondersteuning, en ik hoop dat de komende dagen iedereen die nu buiten slaapt in en rond Lipa een dak boven het hoofd krijgt.

Wat nog altijd zorgwekkend is, is dat er geen oplossing is voor de vluchtelingen en migranten die zich ophouden in de bossen en in verlaten gebouwen in en rond de steden Bihac en Velika Kladusha. Dat gaat over opnieuw zo'n 1500 mensen. We proberen ook hen van voedsel, kleding en slaapzakken te voorzien. Al is dat eigenlijk slechts een doekje voor het bloeden.

'Nu slapen overal in en rond Bihac groepen vluchtelingen in verlaten gebouwen en in de bossen, zonder enige vorm van controle.'

© Toon Lambrechts

Is het niet frustrerend dat mensen buiten slapen terwijl twee grote kampen leeg staan, alleen uit politieke onwil?

Peter van der Auweraert: Iedereen is wel akkoord dat migranten opgevangen moeten worden, maar niet de eigen buurt. Dat is een attitude die zich niet beperkt tot Bosnië.

'Door dat politieke gewoel sukkelen wij van de ene crisissituatie in de andere, jaar na jaar.'

Maar het is spijtig. Neem opnieuw de situatie in Bihac. Politici hebben het kamp Bira gesloten omdat het zogezegd een gevaar voor de bevolking zou vormen. Maar wat is het resultaat? Nu slapen overal in en rond Bihac groepen vluchtelingen in verlaten gebouwen en in de bossen, zonder enige vorm van controle.

Door dat politieke gewoel sukkelen wij van de ene crisissituatie in de andere, jaar na jaar. Servië – evengoed een transitland – pakt dat veel beter aan. Daar zijn een vijftiental centra waar vluchtelingen worden opgevangen. Dat geeft veel minder overlast voor de lokale bevolking.

Maar in Bosnië, met al het getouwtrek tussen de federale overheid, de deelrepublieken, de overheden van de kantons, en de burgemeesters is zo’n oplossing onmogelijk.

Het zijn niet alleen politici die zich verzetten tegen opvang. Ook de lokale bevolking laat van zich horen. Zowel in Bira als bij het nieuwe kamp in Bradina waren betogingen.

Peter van der Auweraert: Het probleem lag niet bij Bira zelf, maar aan het feit dat er niet genoeg plek was voor iedereen, met als resultaat dat vluchtelingen en migranten rond Bira tenten opzetten of hun intrek namen in verlaten gebouwen. Natuurlijk geeft dat problemen voor de lokale gemeenschap.

Maar door Bira te sluiten, is de situatie alleen maar verergerd. En het politieke steekspel heeft als resultaat dat mensen op andere locaties zoals in Bradina zich verzetten tegen de komst van opvangcentra.

Haatzaaiers zijn niet representatief

Het laatste jaar duiken veel berichten op over hoe de lokale bevolking zich steeds vaker tegen vluchtelingen keert. Er is zelfs sprake van online groepen die zich zouden organiseren om in actie te komen. Maakt u zich zorgen om deze verharding?

Peter van der Auweraert: Als je afgaat op wat er online gebeurt, lijkt dat wel zo. Ik ben soms wel bezorgd over de veiligheid van mijn werknemers en krijg zelf ook de nodige commentaren op mijn sociale media. Er worden dingen gezegd die het niveau van een normale politieke discussie ver voorbij zijn.

'Er worden dingen gezegd die het niveau van een normale politieke discussie ver voorbij zijn.'

Maar je moet opletten met daar conclusies uit te trekken. Wat je online ziet en leest vertegenwoordigt maar een klein deel van de Bosnische bevolking. Ook lokale protesten tegen Bira of andere opvangstructuren trekken geen grote massa’s en zijn vaak gelieerd aan bepaald politieke figuren. Tegelijk zie je dat politici die zich stevig tekeer gingen tegen vluchtelingen en migranten maar weinig stemmen halen.

Mensen die haat zaaien krijgen veel aandacht, maar hun discours weerspiegelt zeker niet de houding van de Bosnische bevolking. Zowel in Bihac, Sarajevo als Velika Kladusha zijn er nog altijd veel mensen die vluchtelingen en migranten helpen door hen voedsel en onderdak te verschaffen.

De Servische Republiek, een van de twee deelstaten van Bosnië (zie kader bovenaan, red.), weigert opvangkampen op hun grondgebied, en ook verschillende kantons houden vast aan dat standpunt. Vaak klagen politici uit het kanton Una-Sana, de grensregio waar de meerderheid van de vluchtelingen en migranten zich ophouden, dat ze er alleen voor staan. Begrijpt u die kritiek?

Peter van der Auweraert: Dat argument getuigt van een totale intellectuele oneerlijkheid. In de regio van Sarajevo vangen we een pak meer mensen op. De lokale politici in Una-Sana roepen en tieren, maar creëerden de situatie deels zelf. Ze hadden het kamp in Lipa van water en elektriciteit kunnen voorzien, iets waar wij maandenlang op aandrongen.

Het had de crisissituatie van vandaag volledig kunnen vermijden. Daarenboven blijven ze vasthouden aan de sluiting van Bira, zelfs voor de paar maanden die we nodig hebben om Lipa weer volledig operationeel te krijgen. Politici moeten zich de vraag stellen in hoeverre ze zelf bijdroegen aan deze crisis.

'Politici moeten zich de vraag stellen in hoeverre ze zelf bijdroegen aan deze crisis.'

Bovendien worden alle centra gefinancierd door de EU, dat tot 25 miljoen euro besteedd aan de opvang van vluchtelingen. Dat geld gaat niet naar de migranten zelf, maar naar lokaal personeel en dienstverlenende bedrijven.

Het hele verhaal dat Una-Sana er alleen voor staat is niet correct. Ik begrijp de frustratie met wat er op federaal niveau gebeurt. Maar de overheid nam de situatie in Lipa in handen en vraagt alleen een tijdelijke heropening van Bira. Als lokale politici dan nog weigeren, ja, dan verwatert mijn sympathie.

'Toen een tent in Lipa instortte door het gewicht van de sneeuw werd duidelijk dat de situatie onhoudbaar was geworden.'

© IOM

België op steroïden

Lipa wordt op dit moment heropgebouwd. Maar is het wel een duurzame oplossing om opvang te voorzien in Bosnië met zoveel politieke onwil?

Peter van der Auweraert: Bosnië is een beetje België op steroïden. Het frustrerende is dat het hier niet gaat om een situatie zoals in Jordanië of Libanon. Er zijn middelen, er is capaciteit, maar die kan door van politieke redenen niet benut worden. Het gaat ook niet om grote aantallen vluchtelingen en migranten, we spreken over slechts 8500 mensen. Dat is geen gigantische migratiebeweging. Opvang voorzien zou eigenlijk geen probleem mogen vormen.

De EU financiert de opvang van vluchtelingen en migranten in Bosnië. Tegelijk is het Kroatië dat de grens dicht houdt, vaak met geweld. Hoewel de praktijk van pushbacks door Kroatië al uitvoerig is gedocumenteerd, laat Brussel begaan. Spreekt het Europees beleid zichzelf daarin niet tegen?

Peter van der Auweraert: De grens met Kroatië is niet potdicht, mensen stromen uiteindelijk door. Dat is ook de reden waarom vluchtelingen en migranten blijven komen. Ze weten dat deze route erg moeilijk maar wel mogelijk is.

Het is niet zo dat van Bosnië wordt verwacht dat het al die mensen tegen wil en dank binnen de grenzen houdt. Niemand vraagt dat. Het is ook lang niet het enige land dat met transitmigratie geconfronteerd wordt. Het gaat niet om tienduizenden mensen die allemaal asiel aanvragen in Bosnië. Iedereen die hier aankomt, wil zo snel mogelijk doorreizen.

'De grenzen versterken gaat dit niet stoppen. Het recht op asiel moet gegarandeerd worden.'

Zo'n migratiestromen zijn complexe materie. De grenzen versterken gaat dit niet stoppen. Het recht op asiel moet gegarandeerd worden. Tegelijk moeten we misschien ook nadenken over meer toegankelijke legale manieren voor mensen om te werken in de EU.

Veel landen in de EU hebben een omvangrijke grijze economie, en dat trekt migranten aan, ook zij die goed weten dat ze zo goed als geen kans maken op een erkenning als vluchteling. Voor veel mensen uit Pakistan of Bangladesh is een leven in de illegaliteit in Europa nog altijd beter dat de thuissituatie. Dat hoor ik vaak als ik met hen in gesprek ga.

Toch onderschatten mensen de weg die voor hen ligt, vooral wie van ver komt, zoals mensen uit Pakistan en Bangladesh. Zo sprak ik met iemand uit Bangladesh die zich ergens in de bossen ophield. Hij ging er helemaal onderdoor, maar kon niet terug. Zijn familie had 10.000 dollar geïnvesteerd in zijn reis. Ze had land verkocht om dat bijeen te rapen. Hij voelde zich gedwongen om tegen hen te liegen en voor te houden dat alles goed ging. Hij is maar één voorbeeld van hoe sommige mensen vast zitten en geen andere keuze hebben dan door te gaan. Vanuit menselijk oogpunt is dat een heel zware situatie.