‘Dit is oorlog’: het internationale netwerk van christelijke fundamentalisten achter het Poolse abortusverbod

Vrouwen in hun wagen tijdens de protesten tegen de verstrenging van de abortuswetgeving in de Poolse hoofdstad Warschau. Op de motorkap staat het logo van de Nationale Vrouwenstaking, een feministische protestbeweging die Klementyna Suchanow vier jaar geleden mee hielp oprichten.

© Piotr Łapiński

Nu het bijna-totaalverbod op abortus in Polen bijna van kracht is, trekken weer heel wat mensen de straat op. Wat achter dergelijke politieke beslissingen schuilt, onthulde de journaliste Klementyna Suchanow. Een wereldwijd netwerk van christelijke fundamentalisten koos Polen uit als lanceerplatform voor hun ‘cultuuroorlog’. Ook Kamerlid Dries Van Langenhove is erop aangesloten. ‘Ze dansen naar de pijpen van Sint-Poetin.’

‘Ik zal pas rond zeven uur thuis zijn.’ Het droge bericht in mijn mailbox deed niets vermoeden van de waanzin waarin de Poolse journaliste en activiste Klementyna Suchanow zich op dat moment bevond. De straten waren afgezet. Blauwe zwaailichten van politiecombi’s weerkaatsten op de gebouwen, hier en daar vergezeld van de rode rook van toortsen. Het was 11 november, Poolse Onafhankelijkheidsdag en jaarlijkse afspraak voor een ultranationalistische mars door de straten van Warschau.

Balans: 35 politieagenten gewond, waarvan drie in het ziekenhuis belandden, 36 mensen gearresteerd, en een brandend appartement. Een van de heethoofden had zijn toorts in de richting van een balkon geworpen. Hij had het gemunt op de bliksemschicht op een vlag van de Nationale Vrouwenstaking, een feministische protestbeweging die Suchanow vier jaar geleden mee hielp oprichten.

De straten zinderden nog na van hún grotere en vreedzame protesten. Met bliksemschichten en opgestoken middelvinger – in de richting van regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) en de christelijk-fundamentalistische groepen waardoor zij zich laten omringen – waren duizenden vrouwen en mannen over heel Polen op straat gekomen om te protesteren tegen een beslissing van het Grondwettelijk Hof die het recht op abortus, al strikt beperkt, nog verder inperkt.

De stoere symbolen en gespierde slogans van de Nationale Vrouwenstaking waren op 11 november nog overal zichtbaar in het straatbeeld.

Ook als het kind geen overlevingskans heeft of met een ongeneeslijke ziekte ter wereld zal komen, zullen Poolse vrouwen de zwangerschap moeten doorstaan. 98 procent van de 1170 abortussen die vorig jaar wettelijk werden uitgevoerd, gebeurde om die redenen. ‘De katholiek-nationalistische minister van Justitie opperde een oplossing voor dat probleem’, zegt Suchanow met een lichte zweem van wanhoop in haar stem. ‘Hij wil vrouwen die zich in deze hachelijke situatie bevinden in zogenaamde preventiecentra onderbrengen tot bij de bevalling.’

De stoere symbolen en gespierde slogans van de Nationale Vrouwenstaking waren op 11 november nog overal zichtbaar in het straatbeeld – op bushokjes, verlichtingspalen, zebrapaden, ramen, balkons – tot grote woede van de ultranationalisten. Zo worden twee groepen in de Poolse samenleving al een tijdlang tegen elkaar opgezet in wat sommigen een ware ‘cultuuroorlog’ noemen.

De Poolse journaliste en vrouwenrechtenactiviste Klementyna Suchanow tijdens de protesten tegen de verstrenging van de abortuswetgeving in de Poolse hoofdstad Warschau.

© Piotr Łapiński

Cultuur als middel

Klementyna Suchanow beschrijft in haar nieuwe boek Dit is oorlog, inmiddels een bijbel voor activisten en sympathisanten van de Nationale Vrouwenstaking, een ander soort oorlog: een oorlog om geopolitieke macht.

‘Cultuur is slechts een middel daartoe’, zegt Suchanow. ‘Staten en politici trekken marginale fundamentalisten in de mainstream en gebruiken hen om samenlevingen te verdelen en te ontwrichten. Ze willen dat gewone mensen denken dat het om religie en morele waarden gaat, maar in werkelijkheid draait het om macht.’

Op basis van jarenlang onderzoek documenteert Suchanow de fundamentalistische organisaties en geldstromen achter de aanval op vrouwenrechten en de lgbt-beweging in Europa, Rusland en de Verenigde Staten. Hun doelen: de seksuele en reproductieve mensenrechten die na decennia van strijd werden verworven, terugdraaien via een totaalverbod op abortus, anticonceptie, seksuele voorlichting en homohuwelijk.

Zaten deze organisaties ook achter de recente verstrenging van de abortusregelgeving?

Suchanow: Het Ordo Iuris Instituut voor Juridische Cultuur zit erachter. Deze Poolse lobbygroep is ontstaan uit de Braziliaanse organisatie Tradição Família e Propriedade (TFP) die wereldwijd afdelingen heeft.

Lobbyisten van Ordo Iuris staan in direct contact met de minister van Justitie (die behoort tot een kleine christelijk-nationalistische partij in een alliantie met PiS, nvdr). Ze hebben hun mensen in parlementaire commissies. Ze doen zich voor als ernstige advocaten. Hun pseudo-juridische studies en adviezen, over hoe je verworven rechten en internationaal beschermde mensenrechten kan terugschroeven, vinden gretig ingang binnen de huidige Poolse regering. Katholieke fundamentalisten werden aanvaard als een legitieme en invloedrijke stem in het publieke debat.

En ik zeg wel degelijk pseudo-juridisch. Zo willen ze dat Polen zich terugtrekt uit het Verdrag van de Raad van Europa inzake het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld, en schreven ze een ‘alternatief verdrag’: een oppervlakkig schrijfsel van amper tien pagina’s.

Zie je hun argumenten terugkeren in de motivering achter de beslissing van het Grondwettelijk Hof?

Suchanow: De juridische motivering was heel kort. Je kan er weinig inhoudelijk uit opmaken. Maar Ordo Iuris zat wel achter het project. Poolse journalisten onthulden dat zij hun lobbydocumenten, met zogezegd juridische argumenten om het recht op abortus in te perken, aan de rechters van het Hof overhandigden. Zij hebben toegang tot die rechters. Ze zijn overal te vinden: in vergaderingen, in clubs, op informele diners…

Je schrijft dat Polen het ‘lanceerplatform’ is voor een uitbreiding van hun werking in de hele regio.

Suchanow: Ordo Iuris en hun donoren van TFP richten samen afdelingen op in het buitenland. Onlangs gebeurde dat nog in Kroatië, Litouwen en Estland. Ik denk dat ze hun oog ook op Oekraïne hebben laten vallen, een gevoelige geopolitieke hotspot.

De lokale afdelingen moeten hun eigen middelen binnenhalen, maar het geld om de eerste registratie te betalen is wel afkomstig van Ordo Iuris en de Poolse afdeling van TFP.

‘Ze willen een terugkeer naar de middeleeuwse hiërarchie voor staten en samenlevingen, zonder individuele mensenrechten of gelijkheid’.

De ondertitel van je boek is ‘Vrouwen, fundamentalisten en de nieuwe middeleeuwen’. Wat bedoel je met ‘de nieuwe middeleeuwen’?

Suchanow: In het begin dachten mijn lezers dat die titel ironisch was. Maar als ze lezen wat de TFP-oprichter Plinio Correa de Oliveira schrijft, begrijpen ze dat dit bittere ernst is. TFP bepleit een ‘terugkeer naar de middeleeuwse hiërarchie voor staten en samenlevingen, zonder individuele mensenrechten of gelijkheid’. Geen ironie.

De Verlichting was een vergissing, de Franse Revolutie was een vergissing, de seksuele revolutie van 1968 was een vergissing. Alleen de zogenaamde ‘middeleeuwse orde’ was de juiste orde. En dat soort geschriften circuleert binnen organisaties die verbonden zijn met TFP, zoals Ordo Iuris in Polen.

‘Keep your morality out of my vagina.’

© Piotr Łapiński

Sint-Poetin

‘Sint-Poetin’, schrijf jij, mét een vleugje ironie, over de Russische president die zich al een aantal jaar opwerpt als leider van de zogenaamde christelijke waarden in Europa. Het Kremlin gebruikt deze waarden puur als instrument om geopolitieke invloed te verwerven, schrijf je. Hoe doen ze dat precies?

Suchanow: De Russische geheime dienst is misschien wel de geheime dienst met de langste geschiedenis ter wereld. Sinds het einde van de negentiende eeuw richten zij kanalen op om aanwezig te zijn in andere landen. Hun agenten zoeken zwakke plekken in andere samenlevingen en oefenen vervolgens druk uit, bijvoorbeeld via hun contacten met nationalistische partijen in Europa.

Dat gebeurt al een tijdje. Maar sinds Poetin zichzelf presenteert als zogenaamde leider van de conservatieve waarden activeerde het Kremlin ook een kanaal van connecties met christelijk-fundamentalistische organisaties.

Veel van die organisaties vinden hun wortels in de zogenaamde ‘christelijk-rechtse’ beweging in de Verenigde Staten. Daar werd eind jaren ’90 het World Congress of Families (WCF) opgericht om deze waarden internationaal te promoten. WCF groeide uit tot een ontmoetingsplatform voor christelijke fundamentalisten uit de Verenigde Staten, Europa en Rusland.

Sinds het Russische parlement in 2013 de zogenaamde ‘anti-homopropagandawet’ aannam, groeide de invloed van het Kremlin binnen WCF. In de Verenigde Staten bleven ze decennialang in de marge, tot ze met president Donald Trump in het centrum van de macht belandden.

‘Ze beseffen niet dat ze als megafoon fungeren van organisaties die in contact staan met figuren dichtbij het Kremlin.’

Ze kozen Polen als Trojaans paard in de Europese Unie. ‘Christelijke waarden’ worden hier niet als ‘van buitenaf opgelegd’ ervaren. Vele Polen – de huidige regering inbegrepen – denken dat ze patriottisch zijn als ze meegaan met die fundamentalistische lezing van de christelijke waarden, terwijl ze in werkelijkheid voor de kar van een buitenlandse mogendheid worden gespannen. Van Rusland dan nog, waartegen nochtans een grote afkeer bestaat in Polen.

Ze beseffen niet dat ze als megafoon fungeren van organisaties die in contact staan met figuren dichtbij het Kremlin.

Rusland gebruikt naast desinformatie dus ook ‘christelijke waarden’ om militaire objectieven zonder militaire middelen te bereiken? Deze hybride oorlogsvoering kennen we al langer, maar wie zijn precies die Russen?

Suchanow: Figuren, stichtingen en denktanks die het Kremlin in het publieke debat lanceert om te poseren als zijnde diepreligieus. In werkelijkheid zijn het pionnen in geheime operaties van de inlichtingendienst, om Amerikaanse en Europese conservatieve bewegingen te infiltreren en geopolitieke invloed te verwerven, of samenlevingen te verdelen. Zij zoeken dan samenwerking met mensen voor wie deze waarden wél echt zijn, mensen die zich wél echt in een cultuuroorlog wanen.

Zo’n Kremlinfiguur is bijvoorbeeld Vladimir Jakoenin. In de jaren ’70 was hij samen met Poetin geheim agent bij de KGB, de belangrijkste geheime dienst van de Sovjet-Unie. Sinds 2016 zet het Kremlin hem in de markt als een diepgelovig man die met zijn stichting in Berlijn, het zogenaamde Dialogue of Civilisations, een façade opwerpt (de Duitse krant Frankfurter Allgemeine Zeitung beschreef de denktank als een ‘instrument van de hybride oorlogsvoering van Moskou’, nvdr).

Na de Russische annexatie van de Oekraïense Krim in 2014 kondigden de Verenigde Staten sancties tegen Jakoenin af, maar de Europese Unie deed dat niet. Hij kreeg een visum voor Duitsland en kon zijn denktank lanceren. Toen hij in Berlijn was, probeerde ik een interview met hem te strikken. Dat werd op het laatste nippertje afgelast. Ik ging toch een kijkje nemen in het gebouw omdat ik een verhaal moest hebben voor mijn boek. Ze reageerden uiterst defensief en gepikeerd. Een normale, transparante organisatie zou niet zo reageren.

De bliksemschicht, het logo van de nieuwe protesten van de Nationale Vrouwenstaking tegen de verstrenging van de abortuswetgeving in Polen.

© Piotr Łapiński

Voor je boek bezocht je ook Moskou. Wie sprak je daar?

Suchanow: Niemand minder dan Aleksej Komov, de oprichter van WCF Rusland. Komov is een zakenpartner van de beruchte Russische zakenman Konstantin Malofejev die wapens leverde aan de pro-Russische separatisten in Oost-Oekraïne. Komov sprak op Italiaanse congressen van de rechts-populistische Lega Nord van Matteo Salvini. Via Amerikaanse stichtingen binnen WCF werkte hij ook samen met Steve Bannon, in 2017 kortstondig de hoogst geplaatste raadgever van Amerikaans president Trump.

Wat me opviel in Moskou, was dat de Russische vrouwenrechten- en lgbt-bewegingen niet wisten wie Komov was. Hij is puur een Kremlinproduct voor het buitenland.

Had WCF iets te maken met de recente ontwikkelingen rond abortus in Polen?

Suchanow: Via Ordo Iuris, zeker. Hoewel Ordo Iuris niet naar de congressen van WCF gaat. En dat is interessant. Het is immers de hoogmis van de beweging waartoe zij zich rekenen. Maar ze gaan niet omdat ze wéten dat er Russen achter zitten. In Polen is het politieke zelfmoord om openlijk geassocieerd te worden met het Kremlin. Ze worden er nu al van beschuldigd Kremlin-agenten te zijn.

‘Je hoeft niet ver te zoeken om te begrijpen dat het Kremlin ook de Poolse ultraconservatieve organisaties heeft geïnfiltreerd.’

Vind jij zelf dat ze voor het Kremlin werken? En hoe maak je dat hard?

Suchanow: Ze doen dat niet rechtstreeks, maar werken via hun buitenlandse partnerorganisaties. Die gaan wél naar de congressen van WCF. Al hun contacten, experten en medewerkers in het buitenland, allemaal worden ze omringd door Kremlinfiguren.

Ik heb het netwerk rond Ordo Iuris gedocumenteerd en in kaart gebracht, tenminste wat ik kon vinden. Ordo Iuris organiseert bijvoorbeeld evenementen met de Spaanse stichting CitizenGO. En wie zit in de raad van bestuur van CitizenGO? Aleksej Komov. En dat weten ze maar al te goed. Je hoeft dus niet ver te zoeken om te begrijpen dat het Kremlin ook de Poolse ultraconservatieve organisaties heeft geïnfiltreerd.

In 2013 ondertekende Ordo Iuris bovendien een brief van steun aan Poetin voor de Russische ‘anti-homopropagandawet’. Er zijn genoeg tekenen aan de wand. Ordo Iuris is geen oorspronkelijk Pools project, zoveel is duidelijk. Anders zouden ze zich niet laten lenen tot zulke pro-Kremlinprojecten.

Mij doet dit denken aan hoe de Poolse communistische geheime dienst in de jaren ’70 een geheime operatie opzette om te infiltreren in katholieke middens en contacten zocht met nationalistische katholieken om een anti-abortus agenda te lanceren. Dat is inmiddels algemene kennis. Mijn punt is: pas ook vandaag op voor je gelooft wat Ordo Iuris zegt, want voor je het weet word je voor de kar van het Kremlin gespannen.

Hoe zie je christelijk-rechts in de Verenigde Staten en het Russische aandeel evolueren nu president Trump zichzelf niet zal opvolgen als president? Zal dit de slagkracht van Ordo Iuris beïnvloeden?

Suchanow: Ik ben er vrij zeker van dat het een effect zal hebben, maar het is moeilijk te voorspellen in welke mate. Het speelveld is zeker door elkaar geschud.

© Piotr Łapiński

Sekte

In je boek beschrijf je hoe de Poolse afdeling van TFP als een sekte opereert. Kan je dit toelichten?

Suchanow: Ze ronselen jonge studenten en isoleren hen van familie en vrienden. Ik sprak getuigen van wie de vrienden slachtoffer werden van deze vorm van brainwashing.

Hoe groot is de beweging in Polen? Vormen ze een echte bedreiging?

Suchanow: Ze worden steeds meer zichtbaar in het straatbeeld. Ze zoeken openlijk de confrontatie op met de lgbt-gemeenschap. Het zijn niet zomaar een paar gekken. Ze richtten Ordo Iuris op, dat nu een reële invloed heeft op wetgeving die de rechten en vrijheden van miljoenen Poolse vrouwen inperkt. Reken maar dat dit ‘voorbeeld’ nu rondgaat in hun netwerken.

‘Een jonge neofascistische Belgische politicus volgde enkele jaren geleden “zomertrainingen” bij TFP in de Poolse stad Niepołomice. Zijn naam is Dries Van Langenhove.’

Trouwens, een jonge neofascistische Belgische politicus volgde enkele jaren geleden ‘zomertrainingen’ in een kasteel in de Poolse stad Niepołomice, georganiseerd door de Poolse afdeling van TFP. Zijn naam is Dries Van Langenhove. De banden tussen extreemrechts en groepen zoals TFP zijn echt sterk. Ook iets om in de gaten te houden: er beweegt wat tussen extreemrechts in Nederland en de Nederlandse afdeling van TFP.

Het is bovendien een agenda die niet reflecteert wat in Europa écht leeft. Zonder hen zouden zo’n wetten nooit ingang vinden. Ze hebben veel invloed op de politiek via hun rijke donoren, via allerlei stichtingen. Maar ze hebben geen grote mobilisatiekracht in de samenleving. Wij mobiliseren duizenden mensen op één dag, dat kunnen zij nooit.

Wie zijn die rijke donoren?

Suchanow: In het financieel jaarverslag van de eerste werkingsjaren van Ordo Iuris stond dat ze geld ontvingen van ‘private entiteiten’. Dat zijn dus stichtingen en bedrijven. Een half jaar na hun registratie in juli 2013 hadden ze een bedrag verzameld dat geen enkele normale stichting op zo’n korte tijd zou kunnen verzamelen. En elk jaar kwam er een miljoen erbij. Een van de banken waar de huidige Poolse premier Mateusz Morawiecki werkte, doneerde geld aan die stichtingen die Ordo Iuris financierden. Ik begon deze geldstromen te onderzoeken, maar dan begonnen de protesten. Ik ga dit later verder onderzoeken.

We kennen sommige puzzelstukjes, maar we hebben een groot onderzoek nodig van verschillende journalisten. Vuil geld circuleert overal. In ‘Russian Laundromat’, een van de grootste witwasoperaties in de recente geschiedenis, werden tientallen miljarden dollars uit Rusland versluisd via officiële Europese banken.

Eén kanaal ging naar Luca Volontè, een Italiaanse christendemocratische politicus die later directeur werd van een van de organisaties binnen WCF. Hij versluisde het Russische geld naar fundamentalistische anti-abortusorganisaties in Italië, Spanje en Ierland vlak voor het Ierse abortusreferendum. Deze zaak toont aan dat er Russisch geld vloeit naar die organisaties.

Het juridische rookgordijn…

Het begon in oktober 2016 met een eerste poging van PiS om de abortuswetgeving te verstrengen. De wet werd begraven wegens massaal protest, gecoördineerd door de Nationale Vrouwenstaking, een beweging die werd opgericht door Marta Lempart.

‘In april 2020 probeerden ze het opnieuw, maar volgehouden protest ontnam hen opnieuw de appetijt’, legt Suchanow uit. Dan werd het even stil. Waarom komt dit dan nu weer bovendrijven? Suchanow ziet politieke berekeningen van PiS-voorzitter Kaczyński. In september stond de rechtse regeringscoalitie op springen wegens een interne machtsstrijd. ‘Kaczyński vreesde dat PiS-stemmen naar extreemrechts zouden gaan. Deze strengere abortusregelgeving is een manier om extreemrechts tegemoet te komen.’

Maar deze keer ging PiS niet via het parlement. ‘Ze trokken naar het Grondwettelijk Hof met de vraag of de huidige abortuswet van 1993 – die een abortus toelaat bij ernstige afwijkingen van de foetus – wel grondwettelijk is. Tot verbazing van velen gaf het Hof PiS gelijk. Sinds het in 2015 aan de macht kwam, bracht PiS het Grondwettelijk Hof stelselmatig onder zijn controle. Associaties van Poolse rechters noemen het Hof sindsdien een ‘marionettenrechtbank’ van PiS. De Europese Commissie én het Europees Parlement noemden de hervormingen ‘een bedreiging voor de mensenrechten van Poolse burgers’.

‘Deze abortuszaak is dan ook het eerste voorbeeld daarvan: het Poolse Grondwettelijk Hof fungeerde louter als instrument om de politieke doelen van PiS te realiseren en te camoufleren’, zegt Suchanow. ‘PiS kan in gevoelige dossiers nu gewoon via het Grondwettelijk Hof gaan en de eigen handen in onschuld wassen. Maar onmiddellijk hebben de Poolse burgers deze strategie doorzien: getuige daarvan de massaprotesten die toch uitbraken, of het nu een gepolitiseerd Grondwettelijk Hof is of een regering of een parlement die de mensenrechten inperkt. Vele Poolse burgers begrijpen dat er geen scheiding der machten meer bestaat in ons land.’

…en de explosieve reactie

‘Het waren spontane protesten’, benadrukt Suchanow. ‘De Nationale Vrouwenstaking had geen oproep tot straatprotest gelanceerd, wegens de coronapandemie. De regering daarentegen gebruikte de pandemie wel om deze wet te introduceren. Ze dachten dat niemand zou reageren. Maar al snel bleek de volkswoede niet te controleren, dus hebben we de protesten maar in zo goed mogelijke banen proberen te leiden.’

‘Die eerste nacht was er een lange mars door de stad. Mensen sloten zich aan op straat, ze groetten ons van op de balkons. De menigte groeide spontaan. Wekenlang, tot vandaag, vinden over heel Polen protestacties plaats. Ook op sociale media blijven we actief. Vandaag hadden we een acht uur durende livestream op de Facebookpagina van de Nationale Vrouwenstaking. Vrouwen en mannen van over heel Polen getuigden over hun lokale acties. In kleine stadjes was het de eerste keer dat er zoveel mensen op straat kwamen. Ik zag opvallend veel tienermeisjes die vier jaar geleden, toen we begonnen, misschien net tien jaar waren geworden. En zij doen nu mee.’

‘Het is spijtig dat we door de coronacrisis niet kunnen rekenen op een volledige beschikbaarheid van activisten en vrijwilligers. We hebben hulp nodig voor onze sociale mediakanalen. Die explodeerden op een paar weken. Ons Instagramkanaal is groter dan dat van eender welke politieke partij in Polen, met 458.000 volgers. Ons Twitterkanaal ging van 9000 naar 46.700 volgers.’

Beluister hier een interview met Pieter Stockmans op het Radio 1-programma Interne Keuken.

To jest wojna. Kobiety, fundamentaliści i nowe średniowiecze door Klementyna Suchanow, is uitgegeven door Wydawnictwo Agora. 640 blzn. ISBN 978 83 268 2929 1. Suchanow is op zoek naar uitgevers die haar boek willen vertalen.