Jan Zielonka: ‘Europa is niet langer veilig’

© European University Institute (CC BY-SA 2.0)​

25 jaar geleden kondigde de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama het einde van de geschiedenis aan. ‘Het eindpunt van de ideologische evolutie van de mens. De westerse liberale democratie als universeel ideaal en de finale vorm van menselijk bestuur.’ 25 jaar later stelt de Poolse politicoloog Jan Zielonka daartegenover:

‘We zijn getuige van de contrarevolutie, het tweede kind van dezelfde omwenteling van 1989.’

Zielonka werkt op dit moment aan een nieuw boek met de veelzeggende titel Contrarevolutie: het einde van de liberale orde. De waarschuwingen van een professor Europese politiek aan de University of Oxford die al sinds 1990 de veranderingen in de Europese Unie bestudeert, kunnen we maar beter ernstig nemen, ook al klinken ze als een doemscenario.

Turbulentie in 2017
► Op 20 januari wordt Donald Trump president van de Verenigde Staten.
► In maart vinden de verkiezingen in Nederland plaats, en een politicus die openlijk pleit voor Nexit uit de EU stevent op een overwinning af. Diezelfde maand zouden de onderhandelingen over de Brexit beginnen. Het kan moeilijk ironischer, maar op 25 maart zal de EU ook het 60-jarige bestaan van het Verdrag van Rome vieren.
► In april en mei volgen dan de verkiezingen in Frankrijk, waar in ieder geval een euroscepticus president zal worden.
► In juni zou Italië wel eens vervroegde verkiezingen kunnen houden en zou de populistische Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo kunnen winnen.
► In september volgt het pièce de résistance: de verkiezingen in Duitsland.

‘De Europese Unie is ten dode opgeschreven’, klonk het voor een aula vol jonge studenten, aanstormend politiek talent. Ik sprak Zielonka na die lezing aan het KULeuven Centre for Global Governance Studies. En na de aanslag in Berlijn vroeg ik om zijn eerste reactie.

‘Met een zwakke veiligheidsarchitectuur kan een eenzaam, wanhopig individu een domino-effect teweegbrengen met een resultaat dat die persoon nooit alleen had kunnen bereiken als wij zelf veerkrachtiger waren geweest. Zo kunnen zelfs amateuristische lone wolves vandaag de impact realiseren van staten of goed georganiseerde terroristische cellen.’

‘Veiligheid gaat niet alleen om militaire verdediging tegen een vermeende vijand. Het gaat om een ​​gunstig klimaat voor vrede via gemeenschappelijke spelregels, wederzijds vertrouwen, en consensus over normen en waarden.’

Daarom vreest Zielonka het ergste van de erosie van instellingen als de NAVO en de EU. Ze zijn volgens hem cruciaal om de vrede te handhaven.

‘Zonder deze pijlers van de Europese orde kan een klein, onverwacht conflict uit de hand lopen, leiden tot wederzijdse beledigingen en wantrouwen, en afbraak van communicatiekanalen.’

‘Niemand had ooit kunnen denken dat de moord op aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk in Sarajevo in 1914 zou leiden tot een oorlog die het leven van miljoenen mensen zou eisen. Een eeuw later weten we evenmin welke verrassingen ons te wachten staan.’

Hoe zal de EU het zonder twijfel turbulente jaar 2017 overleven als er pas aan het einde van het jaar weer een stabiel leiderschap komt?

Zielonka: Dat is de vraag. Gedurende het hele jaar gaan EU-lidstaten, waaronder de twee grootste economieën Frankrijk en Duitsland, van de ene verkiezing naar de andere. En ze gaan over het voortbestaan van de EU zelf.

De westerse liberale democratie gaat door een existentiële crisis, terwijl autoritaire landen als China en Rusland steeds meer wegen op het mondiale beleid. En de VS zal onder Donald Trump niet de plaats van Europa innemen op het internationale toneel.

Geert Wilders, leider van PVV in Nederland

(CC BY-SA 2.0)​

‘Uit het onveiligheidsgevoel zullen samenzweringstheorieën, irrationeel gedrag en agressie voortkomen. Een perfecte basis om de publieke hysterie te sturen.’

Het is tijd voor introspectie: waarom kende dit succesvolle en rijke continent zo lang vrede, waarom was iedereen jaloers op het liberale project en waarom lijkt juist nu alles in te storten?

Heeft het iets te maken met de reeks terreuraanslagen die Europa zwaar heeft ontwricht?

Zielonka: Europa werd eerder al getroffen door golven van aanslagen. Het probleem vandaag is dat ons continent de veerkracht mist om eraan het hoofd te bieden. We verraden onze waarden niet, we zijn gewoon niet meer in staat ze uit te voeren.

Verschillende mensen ervaren op verschillende plaatsen verschillende vormen van onzekerheid en onveiligheid. Sommige burgers vrezen voor hun baan, hun ziekteverzekering en hun pensioenen en dat van hun kinderen. Voor sommigen is een bezoek aan een restaurant of een strandvakantie al een riskante onderneming. Het zijn de omvang en de intensiteit van dit onveiligheidsgevoel die zonder voorgaande zijn de laatste twee generaties.

Daaruit zullen steeds meer samenzweringstheorieën, irrationeel gedrag en agressie voortkomen. Dit is een perfecte basis om de publieke hysterie te sturen, zondebokken aan te duiden en de capaciteiten van de heersende elite aan te vallen.

Frauke Petry, leider van Alternative für Deutschland in Duitsland

(CC BY-SA 2.0)​

Zo zou je ook de reactie van extreemrechtse partijen op de aanslag in Berlijn kunnen uitleggen. ‘Deutschland ist nicht mehr sicher’, stelde één van de contrarevolutionaire bewegingen Alternative für Deutschland onmiddellijk na de aanslag in Berlijn. Het lijkt veel op uw ‘Europa is niet langer veilig’.

Zielonka: Ik schreef dat drie dagen voor de aanslag in Die Zeit. Ik maak een heel andere analyse en spreek over veel meer dan enkel over terrorisme en migratie. Dat neemt niet weg dat we de grondoorzaken van de populariteit van extreemrechts ernstig moeten nemen.

En in een sfeer van collectieve zenuwinzinking, zoals in Frankrijk na alle terreuraanslagen, is het normaal dat gewone burgers zich niet meer veilig voelen. Ook al komen er veel meer Europeanen om bij verkeersongevallen dan bij terreuraanslagen.

Buitenlandse en lokale bedreigingen zijn de usual suspects, maar ook een ineffectieve overheid, strategische verwarring, morele ambivalentie en mediahypes voeden de onzekerheid. Zoals Beppe Grillo van de Italiaanse Vijfsterrenbeweging stelde: ‘De Derde Wereldoorlog is onderweg. Die wordt niet uitgevochten op het slagveld, maar in de redacties van kranten en tv-stations, op de bovenste verdieping van banken, in ratingbureaus, in multinationals.’

Beppe Grillo, leider van de Vijfsterrenbeweging in Italië

Niccolò Caranti​

U schreef dat de vreedzame post-1989 orde op het oude continent rustte op drie belangrijke pijlers: de NAVO, de EU en een mozaïek van centrumlinkse en centrumrechtse regeringspartijen. De NAVO voorzag de hardware, de EU de software, de regeringspartijen de legitimiteit. Deze drie pijlers zijn onherstelbaar beschadigd. Zal het zo’n vaart wel lopen?

Zielonka: Donald Trump’s overwinning heeft de NAVO begraven. Collectieve verdediging en afschrikking kunnen alleen werken als er niet over gespeculeerd kan worden. Trump heeft duidelijk gemaakt dat hij zijn opties wil openhouden. Zijn doe-maar-op beleid is een recept voor anarchie, niet voor veiligheid. En daarmee bedoel ik niet eens de banden tussen Trump en Vladimir Poetin.

‘De komende jaren zal de EU energie verspillen aan scheidingsprocedures, energie die we niet zullen kunnen investeren in soft power in het buitenland.’

Brexit heeft dan weer de EU begraven? Dat klinkt echt als een doemscenario.

Zielonka: De komende jaren zal de EU energie verspillen aan lelijke scheidingsprocedures, energie die we niet zullen kunnen investeren in soft power in het buitenland. De omgeving van de EU zal steeds instabieler worden, meer vluchtelingenstromen voortbrengen, en de handel in grondstoffen en goederen bemoeilijken.

Velen bekritiseerden het uitbreidingsbeleid van de EU, maar als het niet was tegengehouden hadden Turkije en Oekraïne er vandaag als Roemenië of Polen kunnen uitzien. Roemenië en Polen zijn geen kampioenen van stabiliteit en goed bestuur, maar vergelijk die landen met de rampzalige toestand in Turkije en Oekraïne en je weet wat ik bedoel.

Toen Solidarność onderdrukt werd in Polen, kregen ze steun van de Amerikaanse president Ronald Reagan. En daar was ik toen blij om. Vroeger was het uitbreiding, nu is het afscherming. Ons concept van “grenzen” is veranderd.

Jaroslaw Kaczinsky, leider van Recht en Rechtvaardigheid in Polen

Piotr Drabik (CC BY 2.0)​

De spectaculaire opkomst van anti-establishment partijen heeft de liberale consensus begraven?

Zielonka: Jarosław Kaczyński en Beppe Grillo zijn twee totaal verschillende figuren en fenomenen. Marine Le Pen heeft dan weer niks met Alexis Tsipras. Geert Wilders heeft niks met Podemos. Maar één ding hebben ze gemeen: de afwijzing van de instellingen en de mensen die de EU regeren de laatste dertig jaar. Traditionele partijen hebben al verloren in Polen, Hongarije, Slovakije en Griekenland. In Finland en Denemarken steunen de anti-establishment partijen de regering. In Nederland en Italië zijn ze vandaag bij de grootste partijen.

Europa’s veiligheid was de afgelopen drie decennia afhankelijk van de liberale consensus: open grenzen, ontwikkelingshulp, multilaterale diplomatie, en de bevordering van mensenrechten en democratie. Al deze idealen worden nu openlijk ter discussie gesteld door de new kids on the block, en het kan de kiezer geen moer schelen.

De contrarevolutie heeft de aanval ingezet op alle pijlers van de huidige (binnenkort de oude?) orde: traditionele partijen, mainstream media, culturele tolerantie. Voor de contrarevolutie in Polen is de grootste vijand zelfs “genderisme”, de ideologie van gelijkheid tussen man en vrouw. In Griekenland werd de sociale democratie dan weer weg gevaagd door radicaal links.

‘Populisme is een misleidende term, gebruikt om contrarevolutionairen te stigmatiseren en het debat uit de weg te gaan.’

Populisme kent geen politieke kleur.

Zielonka: Populisme is een misleidende term, gebruikt om de contrarevolutionairen te stigmatiseren en het debat uit de weg te gaan. Ja, ze stellen simpele oplossingen voor. Maar in se is er niks verkeerd met simpele oplossing voor complexe problemen als de oplossingen goed zijn. We moeten het dus over de inhoud hebben. Het minimumloon is ook simplistisch, maar is al generaties lang deel van de consensus.

Hun standpunten over vluchtelingen, migratie en samenleven binnen de multiculturele samenleving boezemen soms wel angst in.

Zielonka: De contrarevolutie wordt inderdaad gekaapt door leiders die met de oude wereld ook de liberale orde van rechtsstaat en mensenrechten willen neerhalen. Daarom moeten centrumpolitici een verstandig economisch beleid voeren, om te vermijden dat de hele politieke orde instort. Ik hoop dat het niet te laat is.

Wat vond u van de reactie van AfD, Farage en Wilders op de aanslag in Berlijn? Nog voor vast stond dat de dader een vluchteling was die via de Balkanroute kwam, wat achteraf ontkracht werd, verspreidden ze gruwelijke foto’s van Merkel met bebloede handen en het bijschrift “Merkels doden”.

Zielonka: Ze raken weg met hun domheden en leugens omdat mensen boos en bang zijn. Via hen voelen mensen dat ze macht kunnen terug grijpen. Over de feiten: deze keer is de dader geen vluchteling, maar gezien het aantal vluchtelingen op dit moment in Europa is het best mogelijk dat een aantal van hen iets geks kan doen. Maar we zouden ons niet mogen blindstaren op individuen. We moeten alle energie richten op de structurele problemen die Europa onveilig maken. Dat is de reden waarom instellingen zoals de EU en de NAVO van belang zijn.

Nigel Farage, leider van UK Independence Party in het Verenigd Koninkrijk

Gage Skidmore (CC BY-SA 2.0)​

Hoe staat u zelf tegenover de vluchtelingencrisis?

Zielonka: Niemand neemt een kind in een rubberboot op een woelige zee, tenzij hij of zij vecht voor zijn leven of de toekomst van de kinderen. Dat daar een groot plan achter zit, is één van de samenzweringstheorieën die de kop opsteken door het onveiligheidsgevoel in Europa.

De EU weigerde geld te geven aan de Italiaanse reddingsoperatie Mare Nostrum, want dat zou mensen “aanmoedigen om naar EU te komen.” Signaal: we moeten hen dus laten sterven. Dat kwam van zogenaamde liberale regeringen. Als ook liberalen de grens tussen humaan en barbaars doen vervagen, moet je niet verbaasd zijn als figuren als Trump, Kaczyński en Orbán mainstream worden.

Hongarije wilde vluchtelingen in kampen steken en schieten op wie de grenzen illegaal binnenkomt. ‘Dit is de wet, ik pas Schengen toe’, zei Orbán. Merkel begreep ook wel dat ze zich niet als een nazi kon gedragen. En zij brak de wet, niet Orbán. Als Orbán de wet toepast en het verkeerde doet, en Merkel ze schendt om het juiste te doen, dan scheelt er iets met de wet.

‘Ik heb Orbán niet nodig om te zien dat het liberalisme te ver is gegaan. Veel van wat Orbán zegt is gezond verstand.’

U schrijft dat de democratie veranderd is in een markt. Dat zij die niet mee kunnen, de democratie gebruiken om via een contrarevolutie wraak te nemen. De erfenis van de liberale democratie: kapitalisme voor de armen, socialisme voor de rijken. Dat klinkt als Orbán’s beruchte speech over de illiberale democratie.

Zielonka: Ik heb Orbán niet nodig om te zien dat het liberalisme te ver is gegaan. Veel van wat Orbán zegt, is gezond verstand. Het is niet omdat Orbán of Grillo het zeggen, dat het niet waar is. Van liberalen hoor ik: ‘Wil je dan Orbán, Kaczyński of Grillo steunen? Zij zijn gek.’ Maar mensen steunen die leiders niet omdat die leiders slim zijn, maar omdat de elites zo uit de hoogte doen.

Le Pen, Farage, Wilders, Kaczyński en Grillo zijn zelf geen grote strategen. Ze scheren hoge toppen omdat het hele establishment van links en rechts zo faliekant faalt. Ze hebben de eigen principes keer op keer verraden. De bailout van de banken en de rekening doorschuiven naar de belastingbetaler.

Het is een waarheid dat ze alles hebben geprivatiseerd: onderwijs, pensioenen, gevangenissen, leger. Dan zijn we toch niet verbaasd als de privésector het publieke goed in beslag neemt en Europa een plaats wordt waar geld alles kan kopen? En als je dat niet hebt, heb je pech. Dan is de wereld niet voor jou. Als regeringen de macht uit handen geven om überhaupt impact uit te oefenen op de levens van burgers, ben je dan echt verbaasd dat mensen om zich heen kijken voor alternatieven?

Viktor Orbán, premier van Hongarije

Európai Bizottság/ Végel Dániel (CC BY 2.0)​

Denkt u dat de huidige EU-leiders de uitdagingen van 2017 serieus nemen? Of zien ze Trump, Brexit, en de contrarevolutie tegen liberale waarden nog altijd als een ongeluk van de geschiedenis?

Zielonka: Ik vrees het tweede. Brexit is het resultaat van het onvermogen van de EU om zichzelf te hervormen en manieren te vinden om de burgers te versterken in plaats van enkel bureaucraten en lobbyisten. Trump is een kind van de Amerikaanse democratische pathologie, die leidde tot wijdverspreide ongelijkheid, verlamming van de overheid en imperiale overmoed.

Je kan niet meer terugkeren naar de liberale waarden. Het point of no return is al bereikt. We moeten nu met een nieuwe realiteit verder werken. We zijn in een ander tijdperk en met cosmetische ingrepen zullen de centrumpartijen zich niet handhaven.

‘Het point of no return is al bereikt. We zijn in een ander tijdperk en met cosmetische ingrepen zullen centrumpartijen zich niet handhaven.’

Wat moeten de centrumpartijen dan doen?

Zielonka: Om leiders als Kaczyński en Orbán te stoppen, reis je niet naar Brussel om te klagen, maar ga je naar de dorpen om je kiezers terug te winnen. Dat is de strategie in een democratie. En ze moeten echt openstaan voor andere voorstellen, in plaats van elk debat te doden met het argument dat de populisten alles doen instorten. Hun “there is no alternative”-houding is schadelijk. Zelfs als ik hen bekritiseer, nemen ze dat persoonlijk. Ze leven echt in een luchtbel. Ik was bij hen persona non grata, nu nodigen ze me uit omdat ze beseffen dat het serieus is.

Vandaag weet niemand nog hoe we uit deze puinhoop kunnen geraken en hoe we Europeanen weer een veiligheidsgevoel kunnen bezorgen. Het is niet eens duidelijk wie de diplomatieke grote kuis zal doen. Duitsland heeft een minister van Buitenlandse Zaken die Europese leiders tegen zich in het harnas jaagt. Italië heeft een minister van Buitenlandse Zaken zonder partij of diplomatieke ervaring.

De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van het Verenigd Koninkrijk staat bekend om zijn flauwe grappen, niet om zijn strategische visies. De minister van Buitenlandse Zaken van Polen is meer bezig met het bestrijden van fietsers, vegetariërs en milieubeschermers dan met zinvolle internationale deals. Dit zijn niet de leiders die Europa door de verwachte periode van turbulentie zullen loodsen.

Angela Merkel, Bondskanselier van Duitsland

Alexander Kurz, Lizenz: CC-BY-SA-3.0​

Liberale media noemen Merkel de laatste leider van de westerse liberale democratie. Akkoord?

Zielonka: De ervaring van de afgelopen jaren leert ons in ieder geval dat de meeste problemen op het bureau van mevrouw Merkel terecht zullen komen. Dat zal zij niet waarderen, gezien de komende Duitse verkiezingen. Maar wie kan ze om hulp vragen? Mevrouw May, Szydło, of Le Pen? Ik denk niet dat solidariteit onder vrouwen de klus zal klaren.

‘De westerse liberale democratie heeft zich niet aangepast aan de vele schokken en snelle evoluties. Onze instituten zijn dezelfde gebleven in een veranderde wereld.’

De westerse liberale democratie heeft zich niet aangepast aan de vele schokken en snelle evoluties. Daar kan Merkel op haar eentje niets aan doen. Onze instituten zijn dezelfde gebleven in een veranderde wereld.

De EU is een verouderd instituut. We leven in een Europa van netwerken, maar het bestuur is gebouwd op staten. Wat met de megasteden, waar meer innovatie en groei wordt gegenereerd dan op staatsniveau? Waarom nemen de vertegenwoordigers van staten dan de beslissingen, en niet die van de megasteden?

Vergelijk Estland eens met Londen en Parijs. Ook met de technologische revolutie in de media hinkt de politiek nog achterop. Als er geen radicale veranderingen komen in de komende jaren, zal de politiek zichzelf steeds meer irrelevant maken. En dat zal van de wereld geen veiligere plaats maken.

Marine Le Pen, leider van Front National in Frankrijk

© Jürgen Augusteyns​