Francken wil gelijke rechten voor vluchtelingen afschaffen. Wordt Denemarken het gidsland?

Syrische gezinnen in Denemarken voelen de halvering van het leefloon voor vluchtelingen. De kInderarmoede steeg.

© Pieter Stockmans

‘Als je drie maanden hier bent als Syriër en je wordt erkend als vluchteling, dan krijg je onmiddellijk evenveel sociale rechten als iemand die hier dertig jaar gewerkt heeft. Laat die mensen de eerste jaren bijdragen aan het systeem. Laten we kijken hoe we migratie op een betere manier kunnen organiseren. Ik ben uw vijand niet.’

Dat zei staatssecretaris Theo Francken (N-VA) eergisteren tijdens een veelzeggend debat tegen Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken. Andere EU-landen doen dat al, merkte Van Grieken op.

Hij verwees naar Denemarken, een land waar de nationalistische Deense Volkspartij al bijna twintig jaar gedoogsteun biedt aan minderheidsregeringen. De toon van het migratiedebat is er beenhard, net zoals het beleid.

Het Deense model is aantrekkelijk voor het Vlaams Belang, omdat het dan samen met de N-VA voorstellen zou kunnen doorduwen die nu nog onmogelijk zijn. Francken zei veelbetekenend dat de partijen binnenkort hun verkiezingsprogramma’s beginnen schrijven. Wie wordt het gidsland? Blijft het Zweden? Of wordt het Denemarken?

Jämlikhet: gelijke kansen

Het VN-migratiepact zegt dat er in de toekenning van sociale bijstand zo weinig mogelijk verschillen mogen bestaan ‘tussen alle leden van de samenleving’. Dat is geen nieuwe verbintenis: het staat in artikel 23 van het bindende Vluchtelingenverdrag van 1951. Discriminatie op dat vlak draagt niet bij tot integratie. Het recht op een leefloon — of sociale bijstand, nog iets anders dan de sociale zekerheid die gebaseerd is op werk — is niet gebaseerd op een verplichting tot bijdragen. Je hebt er recht op als bestaansminimum. Je moet natuurlijk wel deelnemen aan een integratietraject om van de bijstand af te geraken en werk te vinden. Het VN-migratiepact pleit voor wederkerigheid: duidelijke plichten om integratietrajecten te volgen, maar dan wel in ruil voor gelijke sociale rechten.

In Zweden heb je als vluchteling eenzelfde leefloon als een Zweed, als je je verplichtingen tijdens het integratietraject nakomt. En daar heeft de diepgewortelde traditie van de jämlikhet, of gelijke kansen, alles mee te maken.

‘In Denemarken hebben vluchtelingen de eerste zeven jaar slechts recht op de helft van het leefloon van een Deen, zelfs al hebben ze een verblijfsrecht en komen ze alle verplichtingen na zoals taallessen en stages of opleidingen. Voor een snelle integratie is dat niet het bevorderlijk. Het vergrootte zelfs de armoede.’

Dat zegt de Deense hoogleraar Per Mouritsen. Hij is verbonden aan Malmö University in Zweden en Aarhus University in Denemarken. Hij adviseerde Scandinavische regeringen over migratie en integratie.

Zijn collega en landgenoot Ulf Hedetoft, hoogleraar verbonden aan Kopenhagen University en ridder in de Orde van de Dannebrog — een zeldzame erkenning voor bijdrage aan de Deense staat — merkt op dat het beleid in Denemarken gesteund wordt door nationalisten, liberalen, conservatieven én sociaaldemocraten.

‘Vluchtelingen hebben slechts recht op de helft van het leefloon van een Deen. Dat heeft soms perverse effecten van armoede.’

‘Elk jaar komt de Deense Volkspartij tijdens de begrotingsbesprekingen met nieuwe eisen. Ze steunen het rechtse blok, maar ze willen op elk moment kunnen dreigen om van kamp te veranderen. Er waren zelfs al gesprekken tussen de Deense Volkspartij en de sociaaldemocraten, die in de oppositie zitten.’ Ook de sociaaldemocraten willen migratie stoppen om de verzorgingsstaat te handhaven, omdat teveel culturele verschillen de sociale cohesie onderuit zouden halen.

Twee weken geleden maakte de Deense Volkspartij bekend dat ze de Deense regering zouden ‘proberen te overtuigen om het VN-migratiepact niet te ondertekenen’.

Zweden had tot 2015 het meest liberale asiel- en migratiebeleid van de EU. Sinds 2015 waren er al verstrengingen rond gezinshereniging en grenscontroles. Maar komt er na de recente verkiezingen ook een einde aan de jämlikhet? De nationalistische anti-immigratiepartij Zweden Democraten (SD) haalde in september met 17% immers zijn hoogste resultaat ooit.

Mouritsen denkt van niet: ‘De Zweedse sociaaldemocraten zullen vasthouden aan het idee van gelijke rechten op sociale uitkeringen en het principe van non-discriminatie.’

‘Maar de centrumrechtse partijen zullen wél meer naar rechts schuiven’, zegt Hedetoft. ‘En als de sociaaldemocraten willen vasthouden aan jämlikhet zullen ze waarschijnlijk een strenger immigratiebeleid bepleiten. Minder mensen binnenlaten, om een sociaal integratiebeleid te kunnen blijven voeren.’

‘Maar zelfs dan zou het kunnen dat ze het integratiethema al verloren hebben aan de nationalisten. Misschien is het al te laat.’

Anders Hellström is onderzoeker en hoofddocent aan Malmö University, Zweden.

© Pieter Stockmans

Nostalgie en hoop

Het debat over het VN-migratiepact verraadt dat de Europese verkiezingscampagne voor mei 2019 is ingezet. De Hongaarse premier Viktor Orbán en de Italiaanse vicepremier Matteo Salvini kroonden zichzelf tot leiders van het “anti-immigratiekamp” en de Franse president Macron tot leider van het “pro-immigratiekamp”.

Volgens de Zweedse onderzoeker Anders Hellström ligt de scheidingslijn ergens anders: ‘Een correcte tweedeling krijg je wanneer je de gevoelens bekijkt waaraan beide kampen appelleren: nostalgie en hoop.’

Hellström is hoofddocent aan Malmö University. Hij is een autoriteit op het vlak van populisme en nationalisme in Scandinavië. Hij werkt op dit moment aan een nieuw boek, Nostalgia and Hope: Intersections between Politics of Culture, Welfare, and Migration.

Zijn theorie lijkt te kloppen: toen de Duitser Manfred Weber (Europese Volkspartij) zich bekend maakte als kandidaat-voorzitter van de Europese Commissie zei hij dat hij de Europeanen ‘opnieuw een thuisgevoel wil geven’. Nostalgie, dus. Het doet vermoeden dat de Europese Volkspartij een harde koers zal varen op het vlak van immigratie.

Het VN-migratiepact heeft een ander uitgangspunt: immigratie, diversiteit en de multiculturele samenleving zijn een realiteit die je niet moet bestrijden, maar reguleren.

Het debat over het VN-migratiepact verraadt dat de verkiezingscampagne voor mei 2019 is ingezet. De twee kampen zijn: nostalgie en hoop.

‘Als je deze visie verdedigt, moet je mensen wel hoop geven dat er een toekomst bestaat waarin dit kán werken’, zegt Hellström.

De autochtone bevolking kan je zekerheid bieden door een duidelijkere controle op wie je verblijfsrecht geeft en wie niet, en door duidelijke verwachtingen aan nieuwkomers dat ze moeten deelnemen aan verplichte integratie in ruil voor sociale rechten.

Verplichte taallessen en stages dus combineren met gelijke toegang tot rechten. En geen verzorgingsstaat gebaseerd op het nationalistische “eigen volk eerst”-principe.

Ulf Hedetoft: ‘Gelijke toegang tot sociale rechten zorgt er ook voor dat vluchtelingen dezelfde sociale ondersteuning hebben tijdens hun integratietraject, zodat ze ook makkelijker werk vinden. En dat is in het belang van de natiestaat.’

‘Door krampachtig vast te houden aan een verdwijnende nationale soevereiniteit schenden nationalisten vaak zelf het nationale belang. Dat zie je duidelijk aan de Brexit: het Verenigd Koninkrijk heeft zichzelf in een situatie gebracht waarin ze gedwongen zijn te kiezen tussen nationale soevereiniteit (de symbolische onafhankelijkheid) en het economische nationaal belang. Ze kozen voor symboliek. Dezelfde keuze maken leiders in Italië, Hongarije en Polen.’

Ulf Hedetoft, hoogleraar verbonden aan Kopenhagen University en ridder in de Orde van de Dannebrog, een zeldzame erkenning voor bijdrage aan de Deense staat.

© Pieter Stockmans

Utopie

‘Als sociaaldemocraten vandaag even baanbrekend willen zijn als hun helden uit het verleden, moeten ze met een nieuwe progressieve visie komen, met het bewijs dat vertrouwen tussen burgers mogelijk is in een diverse samenleving en dat integratie een succes is’, zegt Hellström.

De bekende Zweedse premier Olof Palme zei dat gelijkheid een utopie is die je telkens opnieuw moet heroveren. Dat betekent: aanpassen aan de voortdurend veranderende omstandigheden.

‘Als sociaaldemocraten even baanbrekend willen zijn als hun helden uit het verleden, moeten ze bewijzen dat vertrouwen tussen burgers mogelijk is in een diverse samenleving en dat integratie een succes is.’

Zweden is niet meer de etnisch- en cultureel homogene samenleving van toen de sociaaldemocratische staatsmannen Hansson, Erlander en Palme de verzorgingsstaat opbouwden – ze waren onafgebroken aan de macht van 1932 tot 1976.

Anno 2018 heeft Zweden proportioneel het hoogste aantal inwoners die geboren zijn in het buitenland: 18,5%. In Denemarken is dat slechts 8,6%.

Hellström trekt daaruit een duidelijke conclusie: ‘Zweden heeft geen keuze meer: als een verzorgingsstaat wil overleven in een diverse samenleving, moet ze de relaties tussen burgers herdefiniëren, op nieuwe manieren verbinden. Anders zullen mensen niet meer bereid zijn om voor bepaalde groepen te betalen, bijvoorbeeld voor immigranten. Ook zij moeten op de sociale ladder kunnen kimmen. Zweden moet de verzorgingsstaat beschermen door legale migranten zo snel mogelijk te integreren.’

Statistieken van Eurostat tonen dat het zelfs voor Zweden niet eenvoudig is om hen allemaal geïntegreerd te krijgen: 17% van de niet-EU immigranten is werkloos. Bij jongeren is dat zelfs 34%. Dat is boven het Europese gemiddelde. Denemarken doet het beter, met respectievelijk 12% en 16%. Het inkomen van niet-EU immigranten in Zweden is bijna de helft lager dan dat van de Zweden. Hun risico van armoede is 60%, het hoogste na Griekenland en België.

Zweden doet het wel relatief goed op het vlak van de integratie van vrouwen. In België is meer dan de helft van de vrouwelijke niet-EU immigranten werkloos en niet op zoek naar werk, het hoogste aantal in de EU. In Denemarken en Zweden is dat respectievelijk 38% en 27%.

‘We zijn afhankelijk van een hoge graad van arbeidsmarktparticipatie’, zegt Per Mouritsen. ‘Het gevaar van langdurige werkloosheid van sommige groepen is dat de kiezer niet meer bereid is om voor die groepen te betalen, en in het algemeen voor eender wie. Zo valt het vertrouwen in de hele verzorgingsstaat weg.’

‘Dit gaat niet over racisme, maar over het principiële sentiment van wederkerigheid: je moet werken om de welvaartsstaat samen te financieren, en om iets terug te krijgen. Dit is een hard en diepgeworteld sociaaldemocratisch idee in Scandinavië. We moeten solidair zijn met vluchtelingen, maar vluchtelingen moeten bijdragen volgens hun capaciteiten. Ik heb er geen probleem mee dat het integratiebeleid inzet op vrouwen, om hen onafhankelijk te maken. Verzorgingsstaten hebben dat nodig.’

Typisch Zweeds huis in Sölvesborg, waar het cordon sanitaire tegen de nationalistische Zweden Democraten voor het eerst gebroken werd.

© Pieter Stockmans

Folkhemmet: nationaal thuisland

Kritiek op het VN-migratiepact: ‘Deze tekst beschouwt een multiculturele samenleving als beter dan een homogene samenleving.’

De tekst stelt dat landen de aanvaarding van diversiteit moeten promoten, vanuit het besef dat diversiteit een realiteit is die niet meer zal weg gaan. Het migratiepact roept ook op om nog sterker te werken aan inclusie, integratie en sociale cohesie via taallessen, opleidingen, inburgeringscursussen en gelijke participatie van vrouwen.

In de Scandinavische sociaaldemocratische traditie bestaat er een concept dat je nostalgisch kan inzetten: folkhemmet, of “nationaal thuisland”. Maar je kan ook hoop bieden: de multiculturele samenleving kán integreren in een verzorgingsstaat als je een nieuwe sociale cohesie bouwt.

‘Alle samenlevingen zijn dynamisch’, zegt Hellström. ‘We leven nu eenmaal niet meer in de jaren ’50. Je moet per definitie niet de politiek van de nostalgie voeren, maar de politiek van de aanpassing. De SD zijn niet aangepast aan de moderne samenleving en zullen niet de partij zijn die de diverse samenleving verenigt rond kernwaarden.’

‘De leitkultur die het thuisland samenhoudt, hoeft niet verbonden te zijn aan cultuur. Tolerantie, antidiscriminatie, gelijkheid, wederkerigheid in rechten én plichten: dat is de leitkultur die een diverse samenleving kan samenhouden.’

‘De leitkultur die het thuisland samenhoudt, hoeft niet verbonden te zijn aan cultuur. In Zweden werd folkhemmet losgemaakt van cultuur en verbonden aan sociaalliberale ideeën zoals gelijke kansen, tolerantie, antidiscriminatie, wederkerigheid in rechten én plichten. Dat zijn de waarden die het thuisland samenhouden en boven elke cultuur verheven staan.’

‘In Zweden zijn het de nationalisten die “de anderen” zijn, in Denemarken bepalen de nationalisten de waarden van het thuisland en zijn moslims “de anderen”. Daarom werden de nationalistische Zweden Democraten in Zweden al die tijd uitgesloten. Ook de Conservatieven durven niet samenwerken met de nationalisten, omdat ze dan zeker 30% van hun kiespubliek zouden verliezen.’

‘De Deense Volkspartij daarentegen, wordt al lang betrokken bij het beleid. In Denemarken bleef folkhemmet wel verbonden met culturele tradities en identiteit. Dat zie je aan kleine dingen: het vak godsdienst heet in Denemarken bijvoorbeeld “christendom”. Zweden wil de eigen culturele tradities niet gebruiken om te definiëren wat de natie voor iedereen moet betekenen.’

Er valt iets voor de Zweedse voorzichtigheid te zeggen. ‘De afgelopen twintig jaar daalde Denemarken af in een vijandig, xenofoob discours over moslims, en het hardste immigratie- en integratiebeleid’, zegt Ulf Hedetoft.

‘Immigratie werd meermaals voorgesteld als de meest onmiddellijke bedreiging voor de cultuur en de identiteit van het land. Met extreme uitspraken van bepaalde politici, zoals: “We zien de langzame uitroeiing van het Deense volk”. Ze creëerden de verwachting dat ze Denemarken in zijn vroegere status van etnisch homogene en politiek soevereine verzorgingsstaat kunnen herstellen.’

‘Inger Støjberg, de bevoegde minister, vierde de vijftigste draconische verstrenging van het beleid en de inperking van de rechten van vluchtelingen met een taart. De teller op haar website staat op 98.’

Libanese, Vietnamese, Syrische en Irakese vluchtelingen samen met de Roemeense leerkracht Zweeds in de verplichte Zweedse taallessen tijdens het integratietraject.

© Pieter Stockmans

De echte bedreigingen

Het VN-migratiepact moet de eerste tekst worden waarin het antwoord op migratie op mondiaal niveau ingepast wordt in de grote uitdagingen die ons de komende generaties zullen treffen.

Hellström: ‘Het existentiële veiligheidsprobleem dat komende generaties zal treffen is de klimaatverandering, niet immigratie. Als ze de Zweden willen overtuigen om niet meer voor de nationalisten te stemmen, moeten andere partijen komen met een visie over een veilige samenleving in de brede zin.’

‘Partijen die dat overtuigend doen tijdens verkiezingscampagnes zijn succesvol. De recente verkiezingen in de Duitse deelstaat Beieren tonen dat een verhaal van hoop kan werken.’

‘Partijen met een visie over een veilige samenleving in de brede zin, dus ook over het klimaat en gelijkheid, winnen verkiezingen. Tijdens de verkiezingen in Beieren groeide de AfD, maar Die Grünen nog meer.’

‘De AfD groeit, maar Die Grünen groeien nog meer. Wat zegt dit over Duitsland als Merkel er niet meer zal zijn en het midden wegvalt? Mensen zijn de polarisatie en harde retoriek van de haat en bangmakerij voor de toekomst moe.’

‘Dat kan op een nieuwe trend wijzen. In plaats van over “de vloedgolf van extreemrechts”, moeten we spreken over “polarisatie”. We zullen in Europa steeds meer radicaal rechtse bestuurders zien, maar ook meer groene.’

De polarisatie brengt grote risico’s in een land als Zweden, waar al decennialang een algemene consensus bestaat over basisprincipes als gelijkheid.

Nu heb je drie grote pijlers: sociaaldemocraten, conservatieven en nationalisten. En dat betekent dat, als rechts aan de macht komt, ze makkelijk voor de nationalistische pijler kunnen kiezen omdat er geen consensus meer is over gelijkheid.

‘De Zweedse sociaaldemocraten spreken al veel meer over veiligheid dan vroeger. Sterkere grenscontroles, de nood aan meer politie om de aanhoudende problemen van bende-criminaliteit aan te pakken. Het risico is dat ze deze veiligheidsthema’s groter maken dan ze in werkelijkheid zijn, want de criminaliteit daalt zelfs in Zweden. Daardoor legitimeren ze het discours van de SD in de ogen van de kiezer.’

‘De SD zullen altijd harder overkomen, dus dat wordt een race to the bottom. Je kan op dat punt niet winnen tegen de SD. Als je niet meedoet met rechtse frames van veiligheid en nostalgie, word je electoraal beloond (zoals Die Grünen). Als je wel meedoet dan verlies je kiezers aan het origineel (zoals CSU kiezers verloor aan AfD). Dat is de les uit Beieren.’

De Deense hoogleraar Per Mouritsen is verbonden aan Malmö University in Zweden en Aarhus University in Denemarken. Hij adviseerde Noorse en Deense regeringen over migratie en integratie.

© Pieter Stockmans

Media en migratie

Kritiek op het VN-migratiepact: ‘Het pact impliceert dat kritiek op migratie racistisch en intolerant is. Alleen positief nieuws moet gepromoot worden, geen nieuws dat rekening houdt met de bezorgdheden van de mensen in de landen van bestemming.’

De tekst stelt dat landen kwaliteitsvolle verslaggeving over immigratie moeten promoten en financiering moeten stoppen voor media die intolerantie, racisme en xenofobie verspreiden. Daarnaast zegt het pact dat immigratie wel degelijk een potentieel negatieve impact op de gastgemeenschappen en de sociale cohesie kan hebben, en dat gastgemeenschappen eisen mogen stellen aan migranten op het vak van respecteren van lokale tradities.

De Zweedse en Deense media berichtten de afgelopen tien jaar op een totaal andere manier over immigratie en diversiteit. Wat normaal is in Denemarken, is extreem in Zweden.

‘Ik onderzocht de editorialen van de kranten in de vier Scandinavische landen’, zegt Hellström. ‘Daaruit kan je de toon van het debat afleiden en zien wat de status quo in het land is. Zo goed als alle Zweedse kranten berichten zeer negatief over de SD, terwijl de Deense media eerder gebalanceerd en sommige zelfs positief berichten over de Deense Volkspartij.’

‘De Zweedse media staan nu wel dichter bij hun andere Scandinavische collega’s. Maar nog altijd wordt er met zekere schroom gesproken over de problemen verbonden aan migratie en de islam.’

Als Deen ziet Per Mouritsen een sterk politiek correct denken in Zweden. ‘Zweedse media zijn veel meer terughoudend, bijvoorbeeld over de etnische achtergrond van misdadigers’, zegt hij. ‘In Denemarken zie je dan weer het andere uiterste: een zwaar overdreven en vijandig veralgemenend xenofoob discours.

Het migratiepact vraagt media niet om te zwijgen over problemen, maar roept op om niet te vervallen in overdrijvingen. De “benoemingsdrang” van de Deense media ontaardde wel degelijk in xenofobie. Zweden is voorzichter.

Evenwicht is wat het VN-migratiepact verwacht van media: niet zwijgen over problemen (geforceerde politieke correctheid), want dat voedt steevast de populariteit van nationalisten. Maar ook niet vervallen in overdrijvingen, het voeden van angst, nepnieuws en xenofobie. Anders ga je ook de partijen versterken die helemaal géén immigratie willen. En dat wil het VN-migratiepact vermijden. De media dragen hierin een verantwoordelijkheid.

‘Mensen gingen pas hun mening vormen over de SD van zodra ze aanwezig waren in de media’, zegt Hellström. ‘Sindsdien hebben alle partijen zich onder druk van de SD uitgesproken over het belang van culturele identiteit voor sociale cohesie. De informatiestroom bepaalt welke overwegingen legitiem zijn.’

‘Iemand van Hong Kong vroeg me of ik bang ben om naar Rosengård te gaan, een gesegregeerde wijk in Malmö die een wereldwijd fenomeen werd. De angstbeelden over Rosengård nemen mythische proporties aan en dat maakt mensen echt bang. Maar als je kijkt naar de cijfers: werkloosheid en criminaliteit dalen, ook in Rosengård.’

‘Ik voel er dus wel iets voor om te zeggen dat media op zijn minst realistisch moeten berichten over veiligheid en immigratie, en niet onder het mom van “de problemen benoemen” vervolgens de problemen zwaar gaan overdrijven.’