Gerald Knaus over de huidige migratiecrisis: ‘De Turken hebben alle reden om kwaad te zijn’

© Christian T. Joergensen

De Oostenrijker Gerald Knaus stond aan de wieg van de EU-Turkijedeal, maar is onthutst over het Europese antimigratiebeleid. Europa wijst Turkije met de vinger, maar Knaus begrijpt die hypocrisie niet. ‘Turkije hield zich wel aan het akkoord en heeft alle reden om kwaad te zijn.’

Het citaat van EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen staat vetgedrukt in de krant: ‘Wij danken Griekenland omdat het ons schild is in deze tijden.’ Het legt de vinger op wat het publieke debat over de huidige migratiecrisis overheerst: ‘Europa wordt bedreigd.’

Aan de Turkse-Griekse grens is het oorlog. Op het front krijgt onze eerste grensbewaker, Griekenland, alle steun van de andere lidstaten van de Europese Unie. Zelfs al schiet die grensbewaker op echte mensen, die niet meer vragen dan bescherming.

Aan de andere kant, lijnrecht tegenover Griekenland, staat Turkije. Dat bezondigt zich volgens Europa aan ‘chantage door de poorten naar Europa open te zetten’. Maar anders dan we denken, zegt Gerald Knaus, bleef vorig jaar bijvoorbeeld 99,5 procent van de geregistreerde 3,6 miljoen Syriërs in Turkije op Turkse bodem. Zij reisden niet door naar Europa. Erdogan wil nu onder andere nieuwe humanitaire steun voor die Syrische vluchtelingen in Turkije.

Wat vooraf ging:

• Tot 2016 kwamen veel vluchtelingen en andere migranten naar de Europese Unie via Turkije.

• De Europese Unie en Turkije sloten in 2016 een deal: Turkije zou zijn grenzen met Europa beschermen en afgewezen asielzoekers van de Griekse eilanden terugnemen. In ruil daarvoor kreeg Turkije onder andere gedurende vier jaar zes miljard euro steun.

• In oktober 2019 deed Turkije een militaire inval in Noord-Syrië (Idlib). In Syrië blijven bombardementen intussen doorgaan. Daardoor vluchten ook weer meer mensen naar de Syrisch-Turkse grens.

• Eind 2019 liep de EU-Turkijedeal af, zoals afgesproken. Er werden geen onderhandelingen opgestart voor een nieuwe deal.

• Eind februari stopte Turkije effectief met migranten tegenhouden aan zijn grens met Griekenland. Turkije wil steun voor de vele Syrische vluchtelingen die zich in Turkije bevinden. Het wil ook politieke steun van Europa om de crisis in Idlib te beëindigen.

Oud secretaris-generaal van de NAVO Willy Claes zei het deze week in De Afspraak zo: ‘Europa is te slap tegenover een inhalig Turkije.’ Turkije zou alleen maar geld willen, vindt Claes. Daarmee verwijst hij naar de EU-Turkijedeal, die in maart 2016 in werking trad en in december 2019 eindigde. Die deal met een onbetrouwbare partner als Turkije, aldus Claes, komt nu als een boemerang terug in ons gezicht.

Margaritas Schinas, vicevoorzitter van de Europese Commissie, trad hem bij: ‘Erdogans chantage is één grote inbreuk tegen de geest van het akkoord tussen Europa en Turkije.’

Opvallend en pijnlijk in deze Europese retorieken is het stilzwijgen over de eigen rol de voorbije vier jaar. De Griekse eilanden zitten overvol met vluchtelingen die in barre omstandigheden leven en geen toegang krijgen tot asiel. De EU-lidstaten weigeren sinds 2017 vluchtelingen over te nemen van Griekenland, en de beloofde hervestiging naar EU-landen vanuit Turkije draaide nooit goed.

‘Onthutsend’, zegt Gerald Knaus. Hij is lid van de denktank European Stability Initiative en de bedenker van de EU-Turkijedeal. Knaus noemt de hypocrisie van vingerwijzend Europa onbegrijpelijk, want volgens hem hield Turkije zich wél aan het akkoord.

Gerald Knaus: De huidige onterechte Europese blindheid, die overigens al twee maanden duurt, is on-be-grij-pe-lijk. Laten we vier jaar teruggaan in de tijd, naar februari 2016. In de drie wintermaanden die de EU-Turkijedeal voorafgingen, trokken 150.000 mensen van Turkije naar de Egeïsche eilanden (Grieks grondgebied, tussen het Griekse vasteland en Turkije, red.). 366 mensen, de helft daarvan kinderen, verdronken in die periode in de Egeïsche Zee. 12.000 mensen zaten vast in de modder van Idomeni, aan de Griekse noordgrens met Macedonië. De Griekse buurlanden sloten hun grenzen met Griekenland.

Erdoğans return on investment? Europa zou Turkije volop steun geven voor de opvang van Syrische vluchtelingen in eigen land, in ruil voor de deal.

Griekenland had in deze situatie twee opties. De legale optie was om vluchtelingen toe te laten, maar die zouden massaal vast komen te zitten op Grieks grondgebied. De andere, niet-legale optie was om te doen wat de Hongaarse president Viktor Orbán al in 2015 propageerde: vluchtelingen behandelen als een binnenvallende vreemde mogendheid, het negeren van het Europese asielrecht, pushbacks van de gammele bootjes met vluchtelingen.

Begin maart 2016 kreeg Europa een derde optie van Recep Tayyip Erdoğan, premier van een land met drie keer meer Syrische vluchtelingen op zijn grondgebied dan alle Europese landen samen. In een ontmoeting met de Duitse bondskanselier Angela Merkel en de Nederlandse regeringsleider Mark Rutte stelde hij voor dat Turkije de migranten die geen recht op asiel kregen van Europa zou terugnemen.

Zijn return on investment? Geld. Europa zou in ruil voor de deal Turkije volop steun geven voor de opvang van de Syrische vluchtelingen in eigen land. Erdogan vroeg zes miljard euro voor een tijdspanne van vier jaar, met de nadruk op die vier jaar.

Hulpprogramma's

Met dat geld ging het mis. Turkse regeringsvertegenwoordigers blijven herhalen dat de Europese centen op zich laten wachten. Hoe zit dat nu?

Gerald Knaus: Het geld werd niet op vier jaar uitgegeven, dat klopt. Het geld dat echt werd gecontracteerd, is op dit moment 4,7 miljard euro. Iets meer dan de helft is echt uitbetaald aan projecten. De Turken zijn hier niet blij om, ze hekelen de Europese traagheid.

Anderzijds was de volle zes miljard tegen het einde van 2019 wel toegewezen aan projecten en programma’s. En de EU verrichtte goed werk door daadwerkelijk hulpprogramma’s uit te bouwen. Het resultaat is dat 680.000 Syrische kinderen naar school gaan in Turkije, dat 1,7 miljoen Syriërs sociale steun krijgen, dat de EU gezondheidscentra sponsort voor zowel de Syrische vluchtelingen als de Turkse gastgemeenschap.

Als we terugkijken op het akkoord tussen Europa en Turkije, kunnen we zeggen dat dit stuk alvast heeft gewerkt. En, niet onbelangrijk: die verbeterde opvang van Syriërs werd gesteund door de hele Europese Unie. Zelfs “antimigratielanden” als Hongarije en Polen tekenden voor die Europese solidariteit.

Vier jaar hebben de Turken zich aan het akkoord gehouden, ook al groeide de Syrische vluchtelingengemeenschap in hun land verder doordat er kinderen geboren werden, ook al groeide de weerstand van de Turkse burgers, ook al groeiden de spanningen aan de grenzen met Syrië. Het was niet om Europa te plezieren of te bedienen. Het ging om geld, maar Turkije hield zich aan het akkoord.

Wanneer ging het dan mis?

Gerald Knaus: In december 2019. Toen het akkoord afliep, zoals afgesproken, opende Europa bizar genoeg geen nieuwe onderhandelingen met Turkije voor de volgende vijf jaar. Geen. Niets.

Europa voorziet dus wel een budget dat geënt is op grensbescherming, maar zwijgt in alle talen over een hulpbudget voor Turkije voor de komende jaren. Blijkbaar verwacht Europa dat Turkije de Europese grenzen blijft beschermen, zoals het de voorbije vier jaar deed, maar dan zonder extra Europese steun. Hoe irrationeel is dat? Europa weet dat het moeilijk onderhandelen is met de Turkse president, maar schrapt wel de enige incentive waar Erdogan wat aan heeft: geld.

De manier waarop Turkije het nu aanpakt, door oorlog te voeren op de kap van wanhopige vluchtelingen, helpt natuurlijk niet om de onderhandelingen op een goede manier op te starten.

Gerald Knaus: Iets meer dan vier procent van de inwoners van Turkije (het land heeft 83 miljoen inwoners, td) is Syrisch. De Turkse regering staat natuurlijk onder druk van zijn eigen bevolking. Die voelt hoe de economie achteruitboert en is niet opgezet met die enorme aanwezigheid van vluchtelingen, die niet meteen naar huis terugkeren.

Het politieke discours van de Turkse regering is erop gericht de eigen burgers te overtuigen dat ze wel degelijk controle heeft. Wat Turkije doet is dus niet netjes en het discours is ongemeen fel. Maar eerlijk, ik neem het hen niet kwalijk, want ze hebben alle reden om kwaad te zijn.

Solidariteit binnen de EU

De Europese Unie steunt Griekenland, klinkt het uit verschillende politieke hoeken. Maar Griekenland schiet op vluchtelingen en schort het recht om asiel aan te vragen tijdelijk op. Dat druist in tegen het Europese grondrecht en de Conventie van Genève.

Gerald Knaus: Dat Griekenland het asielrecht om asiel voor een maand schrapt, roept niet alleen ernstige vragen op over de legaliteit, het is ook volkomen zinloos. Vluchtelingen die toekomen op de Griekse eilanden kunnen überhaupt geen asiel aanvragen omdat het asielsysteem in elkaar is gestuikt. Honderdduizenden vragen zijn momenteel in behandeling in Griekenland.

Als je daarnaast ook nog eens het recht op asiel schrapt, geef je het signaal aan vluchtelingen die internationale bescherming nodig hebben, dat Europa alles wil doen om hen te stoppen. Het is een signaal dat aangeeft hoe radicaal de situatie is geworden.

De EU-lidstaten onderhandelden wel over solidariteit met Griekenland. Maar de hervestiging van vluchtelingen vanuit Griekenland naar andere lidstaten, is geen groot succes. Ook de Europese hervestiging vanuit Turkije, een belofte in de EU-Turkijedeal, was rampzalig.

Gerald Knaus: Wacht. Het klopt dat hervestiging naar Europa vanuit Turkije veel te dunnetjes was, maar voor Griekenland was hervestiging wel een groot succes. Alleen stopte dat programma in 2017.

Nu praat iedereen publiek over Europese solidariteit met Griekenland. Maar we zeggen tegelijk, eveneens publiek, dat iedereen die in Griekenland toekomt, daar ook moet blijven. Dat is idioot, en dat werkt uiteraard niet. Wat we dus moeten doen, is de hervestiging van vluchtelingen in Griekenland heropstarten, om Griekenland te helpen.

Ik val in herhaling, maar tegelijk moeten we mikken op een nieuw akkoord met Turkije. Want als elke maand duizenden mensen op de eilanden blijven aankomen, dan verandert er niets. Dan blijft de explosieve situatie op de eilanden zoals ze nu is. We moeten garanties inbouwen, voldoende dossierwerkers inzetten, snelle beslissingsprocedures implementeren, voorkomen dat mensen langer dan acht weken op de eilanden verblijven, inzetten op een transit naar het vasteland of op terugkeer.

Een oplossing voor de migratiecrisis én voor Syrië

Tot 2017 werden vluchtelingen die in Griekenland aankwamen, effectief hervestigd naar andere EU-lidstaten. Maar de Griekse eilanden zitten nog steeds overvol. De EU-Turkijedeal was pragmatisch ingesteld, maar de humanitaire situatie van vluchtelingen staat daar haaks tegenover. Knaus wees er in eerdere interviews al op dat de deal er kwam op een moment dat de Europese Unie sterk verdeeld was.

We zijn vier jaar verder en lijken steeds verder weg te drijven van elke humanitaire benadering of van internationale bescherming. Mensen blijven verdrinken op de Middellandse Zee. Wat moet er veranderen?

Gerald Knaus: Het European Stability Initiative (de denktank waar Knaus lid van is, red.) publiceerde de afgelopen jaren een heleboel rapporten met concrete ideeën. Over hoe we de vluchtelingenproblematiek in de hele mediterrane regio moeten benaderen, hoe we het recht op bescherming moeten vrijwaren, wat te doen met de ontmenselijkende situatie in Libië enzovoort. We werkten daaraan, we bleven en blijven die boodschappen uitsturen.

Maar het is vijf over twaalf. We zitten op een historisch keerpunt: het basisrecht op asiel staat op hele losse schroeven. Alle andere humanitaire eisen zijn daar aan verbonden. Europa voert een beleid uit aan zijn grenzen waar zelfs Donald Trump zich niet aan zou wagen.

Zonder Syrische oorlog zou er in de eerste plaats geen migratiecrisis zijn geweest. Vandaag drijft het geopolitieke conflict in Idlib een miljoen Syriërs opnieuw op de vlucht richting Turkije. Erdogan wil steun van zowel Europa als de NAVO om het Syrische regime en zijn partners tegen te houden. Kan je wel een migratieakkoord sluiten zonder daar militaire of diplomatieke voorwaarde aan toe te voegen?

Gerald Knaus: Drie elementen zijn belangrijk. Een tweede akkoord met Turkije. Een implementatiestrategie om de onaanvaardbare situatie op de Griekse eilanden te verbeteren. Een derde element is enigzins een afzonderlijk debat: Idlib.

Als er vanuit Idlib een nieuwe volksverhuizing komt naar Turkije, dan zou het onaanvaardbaar zijn dat Turkije alleen wordt gelaten. Dan moeten we ingaan op elke hulpvraag van Turkije, ook als die draait om hervestiging.

U probeert vanuit een pragmatische benadering tot oplossingen te komen. Maar de rede lijkt ver weg in het publieke debat.

Gerald Knaus: De pragmatische benadering die we in 2016 hanteerden, was om grote groepen mensen te ontmoedigen om naar Europa te komen, in een verdeeld en gepolariseerd Europa, zonder het recht op internationale bescherming te negeren. Het was nodig om een algemeen gevoel van crisis en misnoegen tegen te gaan en een voedingsbodem voor extreem-rechts weg te nemen, en omdat mensen stierven op hun tocht naar Europa.

Vandaag ben ik ervan overtuigd dat de meeste Europeanen absoluut geschokt zijn als ze kleine boten met mensen in nood zien die door Europese patrouilles worden aangevallen en teruggestuurd. De meeste Europeanen willen een humane oplossing om onze grenzen te beschermen. Dat moeten we centraal houden in het publieke debat, om dan naar echte oplossingen te zoeken.