Geweld in Zuid-Afrika: ‘Het lijkt voor buitenstaanders soms een etnisch conflict, maar dat klopt gewoon niet’

Vrijwilligers gewapend met paintball geweren beschermen winkels na plunderingen in Durban, KwaZulu-Natal, Zuid-Afrika, 15 juli 2021.

© Reuters/Rogan Ward

Meer dan 200 mensen lieten de afgelopen weken het leven tijdens rellen in verschillende Zuid-Afrikaanse steden. Na de opsluiting van oud-president Jacob Zuma werden de twee meest dichtbevolkte provincies van het land – Gauteng en KwaZulu-Natal – het toneel van geweld, plundering en brandstichting. Zuid-Afrikakenner en professor Harry Wels: ‘Er is een onderkant van de samenleving die economisch en sociaal onbeheersbaar is.’

Harry Wels is naar eigen zeggen ‘met huid en haar’ betrokken bij wat er in Zuid-Afrika gebeurt. Hij is verbonden aan het African Studies Centre van de Universiteit van Leiden en aan de Vrije Universiteit Amsterdam, waar hij tien jaar directeur was van het Zuid-Afrikaprogramma.

‘Zuma heeft een achterban die hem blijft steunen ongeacht wat hij heeft gedaan.’

‘Sinds de jaren tachtig ben ik met Zuidelijk Afrika in de weer’, vertelt Wels. ‘Vanaf 2000 ben ik vooral betrokken geweest bij natuurbehoud, landkwesties en de positie van lokale gemeenschappen in Zuid-Afrika.’

‘Er is in Zuid-Afrika een politieke situatie ontstaan die gek genoeg een beetje vergelijkbaar is met die in de Verenigde Staten’, begint Wels zijn betoog. ‘De overwinning van Cyril Ramaphosa (die Jakob Zuma in februari 2018 opvolgde als president, nvdr.) in de verkiezingen van 2019 was heel nipt en het politieke landschap is vandaag erg verdeeld. Er is ook nog een enorme achterban die nog steeds pal achter Zuma staat.’

Corruptie

Het geweld barstte los wanneer Zuma zichzelf aandiende bij de gevangenis. De oud-president stemde in met een straf van vijftien maanden wegens ‘minachting van de rechtbank’, nadat hij eerder dit jaar weigerde mee te werken aan een corruptieonderzoek. Hij was negen jaar lang, tot 2018, president van Zuid-Afrika.

Harry Wels

© Harry Wels

‘Er is een enorme fractie binnen het Afrikaans Nationaal Congres (de partij van Zuma en Ramaphosa, nvdr.), waar president Ramaphosa mee af te rekenen heeft’, vertelt Wels. ‘Net zoals we zagen bij Trump, heeft Zuma een achterban die hem blijft steunen ongeacht wat hij volgens anderen verkeerd heeft gedaan.’

‘Voor veel mensen is de zaak-Zuma erg helder. Tijdens zijn presidentschap heeft hij de Zuid-Afrikaanse staat gegijzeld gehouden en zichzelf maximaal verrijkt. Hij werd daarom aangeklaagd voor state capture, maar die aanklacht heeft hij naast zich neergelegd.’

Zuma verrijkte zichzelf op manieren die niks meer met politiek te maken hebben. Onder- en bovenwereld leken zo dicht samen te komen dat het moeilijk werd ze van elkaar te onderscheiden.’

Geen stammenoorlog

Als buitenstaander is het moeilijk te begrijpen waarom Zuma nog altijd op steun van zoveel Zuid-Afrikanen kan rekenen. Ramaphosa moest zorgen voor een ‘nieuwe dageraad’ in het land na een lange geschiedenis van corruptie. Bij zijn aanstelling als president in 2018 beloofde hij corruptie hard aan te pakken, zeker onder ministers en zakenmensen die zich verrijkten tijdens het presidentschap van Zuma.

De westerse media schrijven de populariteit van Zuma vaak toe aan zijn etniciteit. Hij was namelijk de eerste Zoeloe-president van Zuid-Afrika. Zoeloes vormen de grootste etnische groep in het land, maar het land kende op uitzondering van Zuma enkel presidenten van de Venda-bevolking.

Toen er geweld uitbrak in KwaZulu-Natal, het oorspronkelijke woongebied van de Zoeloes en de thuisbasis van Zuma, werd etniciteit al snel genoemd als een van de belangrijkste oorzaken voor het geweld. Wels weigert de rellen in Zuid-Afrika te reduceren tot een etnisch conflict: ‘Ik vind dat gevaarlijk en ik zou dat sterk willen benadrukken.’

‘De media benadrukken de rol van etniciteit heel hard. Zuma heeft zelf ook vaak die kaart gespeeld. Daarom lijkt het voor buitenstaanders een puur etnische kwestie. Een soort stammenoorlog tussen de grote stammen in Zuid-Afrika. Maar dat beeld, alsof er helemaal niks veranderd is in Zuid-Afrika sinds de koloniale periode, klopt gewoon niet.’

Spilfiguren in anti-apartheid

Wels merkt dat het Westen een duidelijke voorkeur heeft voor Ramaphosa, maar voor veel Zuid-Afrikanen is het niet zo eenvoudig: ‘Zowel Zuma als Ramaphosa waren heel belangrijke figuren in de anti-apartheidsstrijd. Zuma heeft daar net zo goed een zeer nadrukkelijke rol in gespeeld.’

‘Ramaphosa is in het Westen bekend geworden omdat hij namens Mandela de grote onderhandelaar was en omdat hij de woordvoerder was van de verenigde vakbonden, COSATU. Zo heeft hij de internationale media bereikt.’

Zuma nam voor velen ook een belangrijke rol op in de Zuid-Afrikaanse politiek: ‘Wanneer Mandela zijn enige termijn had uitgezeten en zijn opvolger Thabo Mbeki er een potje van dreigde te maken, is Zuma in dat vacuüm gesprongen.’

Ramaphosa’s schaduw

Ramaphosa is zelf ook geen onomstreden figuur: ‘Ramaphosa was de vicepresident onder Zuma, dat maakt hem ook een ingewikkelde president. Hij is natuurlijk niet verantwoordelijk voor de misstappen van Zuma, maar hij wist wel wat er aan de hand was.’

‘Ramaphosa’s strijd tegen corruptie is voor sommigen dan ook enigszins hypocriet. Dat blijft volgens mij een blok aan zijn been. Als vicepresident heeft hij nooit de media aangesproken over corruptie, terwijl verschillende politici zich toen al uitspraken tegen Zuma. Zij werden aan de kant geschoven en vervangen door Zuma-loyalisten.’

De huidige president verrijkte zich door zijn politieke werk, vooral door zijn positie als onderhandelaar in de strijd tegen apartheid: ‘Toen de aandelenpakketten van de mijnbouwsector verdeeld moesten worden heeft Ramaphosa meer dan zijn deel gekregen. Hij is er schatrijk van geworden.’

Door zijn rol in de mijnbouwindustrie raakte Ramaphosa betrokken bij een ander schandaal. Zo was hij als directeur van het mijnbouwbedrijf Lonmin verantwoordelijk voor een van de grootste bloedbaden uit de recente Zuid-Afrikaanse geschiedenis.

Toen er in 2012 een staking plaatsvond van de werknemers van Lonmin in de gemeente Marikana in de provincie Noordwest, vroeg Ramaphosa een hardhandig optreden van de politie. Als gevolg schoten politieagenten met scherp op de betogers. Vierendertig mensen werden vermoord.

‘Marikana is altijd een schaduw geweest over het presidentschap van Ramaphosa. Het waren praktijken die we niet meer gezien hadden sinds apartheid. Het toont ook aan dat systemisch geweld nog steeds deel uitmaakt van de Zuid-Afrikaanse samenleving.’

Explosieve cocktail

Wels weigert de celstraf van Zuma als enige oorzaak te zien voor het geweld in Zuid-Afrika: ‘Er is door de celstraf een enorme kettingreactie ontstaan die tot het huidige geweld heeft geleid, maar de straf is niet de enige reden waarom het nu uit de hand dreigt te lopen.’

‘Dat de pandemie tot een enorme ravage leidt in dit soort economisch gepolariseerde samenlevingen spreekt voor zich.’

Volgens Wels speelt ook de pandemie een rol in de ontluikende chaos. De Zuid-Afrikaanse overheid voerde een erg strenge lockdown in om de verspreiding van het virus tegen te gaan, maar dit zorgde ervoor dat de bestaande economische ongelijkheid nog opgedreven werd.

‘Er zijn een heleboel frustraties in Zuid-Afrika’, gaat Wels verder. ‘De lockdown veronderstelt eigenlijk dat er zaken aanwezig zijn die niét aanwezig zijn in Zuid-Afrika. Om een anderhalve meter afstand te bewaren heb je bijvoorbeeld ruimte nodig. Ik kan je verzekeren dat het in de townships (Zuid-Afrikaanse sloppenwijken, nvdr.) geen optie is om anderhalve meter afstand te houden van andere mensen. En om mondkapjes aan te schaffen heb je ook middelen nodig.’

Daarnaast weegt COVID-19 en de politieke reactie erop ook hard op de economie: ‘Dat de pandemie tot een enorme ravage leidt in dit soort economisch gepolariseerde samenlevingen spreekt voor zich. We zien dat over de hele wereld. Een groot deel van de Zuid-Afrikanen verdienen hun geld in de informele economie en die is volledig platgelegd door de lockdown.’

‘Al die elementen samen vormen een explosieve cocktail. De opsluiting van Zuma kan het vonkje zijn dat alles doet ontploffen.’

Het is volgens Wels onwaarschijnlijk dat president Ramaphosa grip zal krijgen op de situatie: ‘Zuid-Afrika wordt wel eens een ‘dubbeldekkerland’ genoemd, waarbij de overheid enkel macht heeft op één dek. Het economische beleid, inclusief het werkloosheidsbeleid, bereikt het grootste deel van het land eigenlijk niet. Daar heeft de overheid geen macht, ze innen er zelfs geen belastingen.’

‘Een deel van wat hier aan de gang is, heeft daarmee te maken’, zegt Wels. ‘Ramaphosa had zoiets waarschijnlijk niet kunnen voorkomen. Er is een onderkant van de samenleving die economisch en sociaal onbeheersbaar is.’