Politicoloog Hussein Solomon: ‘Mijn steun als moslim krijgt Erdoğan niet’

© Hussein Solomon

'Erdoğan wil een nieuwe Ottomaanse kalief worden, maar zal toch verliezen', zegt politicoloog Hussein Solomon over de Turkse president. Het politieke islamisme van Erdoğans AKP-partij is geen antwoord voor de reële problemen die het nepotisme, de corruptie en de economische crisis met zich meebrengen. 'De publieke opinie ziet dat in, dus zal de Hagia Sophia zeker weer een museum worden.'

Dat de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan de Hagia Sophia, het beroemdste museum van Istanboel, omvormde tot een moskee, deed wereldwijd veel stof opwaaien. Het gebouw dat jarenlang een oord was voor allerlei sociale, religieuze en culturele groepen, werd zo een symbool van de politieke islam in Turkije.

Met die symbolische daad wil Erdoğan bekomen dat zijn populariteit weer stijgt. Want met een ernstige economische crisis en een volk dat het zwaar te verduren krijgt onder de pandemie, verliezen mensen de hoop in de Turkse politiek.

Slechts een minderheid van conservatieven is tevreden met de Hagia Sophia als moskee en daarmee de verdere islamisering van het land. Want er is al langer sprake van een tendens van secularisering binnen de Turkse samenleving, meent Hussein Solomon, professor politieke wetenschappen op de University of the Free State in Zuid-Afrika.

Hussein Solomon is professor politieke wetenschappen aan de University of the Free State in Zuid-Afrika. Hij is vooral gefocust op de moslimwereld in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Hij schreef verscheidene boeken over islam, islamisme en extremisme en conflicten in deze regio’s en is onderzoeker bij verschillende wetenschappelijke universiteitsgroepen.

Zij verlangen naar een seculiere staat, zoals grondlegger Mustafa Kemal Atatürk dat in de jaren twintig verwezenlijkte. Het was ook Atatürk die in 1934 de status van de Hagia Sophia van moskee naar een museum wijzigde als “geschenk aan de mensheid”. Erdoğan poogt nu met de omvorming van de Hagia Sophia de daden van Atatürk te ondermijnen en Turkije te “herislamiseren”.

De beslissing om van Hagia Sophia een moskee te maken, wordt niet overal in de moslimwereld gevierd. Zo stuurde waarnemend secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken, Ioan Sauca, op 11 juli een brief naar president Erdoğan waar hij zijn 'verdriet en ongenoegen' uit. Daaropvolgend overlegt Sauca met Mohamad Abdel Salam. Hij is secretaris-generaal van het Hoger Comité van Menselijke Broederlijkheid en speciale adviseur van de Raad van Moslimouderen.

Drie dagen later voegt het Hoger Comité een verklaring aan toe aan de brief van Sauca. Het Comité wil 'elke stap vermijden die de dialoog tussen geloofsovertuigingen en onder culturen kan ondermijnen en spanning en haat kan veroorzaken tussen gelovigen van verschillende godsdiensten.' Het Hoger Comité stelt ook dat 'gebedsplaatsen voor gelovigen liefde en vrede moeten vertegenwoordigen en dat ze niet misbruikt mogen worden om verdeeldheid te zaaien.'

Baken van kennis, licht, wijsheid en vrede

Ook Hafid Ouardiri, actief bij de interreligieuze organisatie in Genève, laat van zich horen. Aan de Wereldraad van Kerken laat hij weten dat hij 'bidt als moslim, samen met vele andere moslims wereldwijd, dat de Hagia Sophia waar we zoveel van houden, blijft wat ze is sinds 1934: een baken van kennis, licht, wijsheid en vrede voor de hele mensheid.'

De beslissing valt ook niet in goede aarde bij Rusland, Griekenland en de Verenigde Staten. Hagia Sophia was immers oorspronkelijk een orthodoxe kerk. Nu dat het opnieuw een moskee wordt, zien deze staten dat als een haatdragende daad. En in Europese landen met veel christelijk-orthodox gelovigen wordt deze beslissing niet op gejuich onthaald. Erdoğan maakt zo duidelijk meer vijanden dan vrienden.

Bekende Turkse auteurs Elif Shafak en Mustafa Akyol spreken over een klap voor de pluralistische samenleving. De Britse historica Judith Herrin noemt het zelfs een culturele zuivering. Ook Hussein Solomon volgde de commotie met ongeloof en pijn in het hart.

Turkije heeft meer dan 80.000 moskeeën. Tegenover Hagia Sophia bidden moslims in de Sultan Ahmetmoskee. Waarom dan toch het besluit om de Hagia Sophia naar een moskee te veranderen?

Hussein Solomon: Dat is het punt. De meeste moskeeën lopen leeg. Vooral de jeugd zet zich af tegen de islamistische politiek van de AKP.

De afgelopen zeven jaar kwamen steeds meer jongeren op straat. Het begon in 2013 bij het protest in het Gezipark tegen de plannen om een groot winkelcentrum te bouwen. Erdoğan reageerde daar toen heel bitter op door politiegeweld toe te staan.

'De jeugd is op zoek naar een toekomst. Die vinden ze niet in Turkije.'

Daarnaast blijkt uit recente polls dat ook jongeren die de AKP steunen, willen emigreren. Dat ze niet naar Saoedi-Arabië, maar naar Zwitserland willen, zegt genoeg. De jeugd is op zoek naar een toekomst, waarin ze kunnen trouwen, een baan hebben en kinderen krijgen. Die toekomst vinden ze niet in Turkije. Helaas denk ik niet dat die situatie snel zal verbeteren.

Door de Hagia Sophia om te vormen tot een moskee hoopt president Erdoğan dat om te keren. Enerzijds wil hij zich aan zijn belofte uit 2012 houden, dat hij een nieuwe islamitische generatie zou vormen. Anderzijds heeft zijn beslissing te maken met de verslechterende economie in Turkije, maar ook met het nepotisme, de corruptie, de autoritaire politiek en personencultus rond Erdoğans regime. Dat alles zorgde ervoor dat de publieke opinie zich tegen hem keerde. Nu probeert hij zijn positie weer te versterken. Het is een wanhopige poging om zijn macht te behouden.

Maar de beslissing om van de Hagia Sophia een moskee te maken, zal niets veranderen aan de dynamiek op het veld. De economische crisis zal blijven doorgaan, net als de sociale onrust en de polarisatie. Erdoğan en de AKP zullen in de toekomst steeds meer gemarginaliseerd worden.

Dus president Erdoğan gebruikt de islam in een strategie om zijn macht te consolideren?

Hussein Solomon: Absoluut. Erdoğan gebruikt hiervoor de politieke islam en het ultranationalisme. Denk maar aan het Koerdisch conflict in eigen land of de Turkse betrokkenheid in Syrië of Libië. Uiteraard gaat dit gepaard met een zeer sterke persoonlijkheidscultus.

Maar de AKP verliest steeds meer aanhang. Dat zag je bij de verkiezingen in Istanboel in 2019, toen de AKP als grote verliezer uit de bus kwam. En vandaag beginnen ook islamisten te twijfelen aan hun Turkse leiders. Zij zeggen dat dit niet meer de islam is waarin ze geloven en dat ze hiervoor niet stemden.

Religieuze framing

'Het prachtige verhaal over kalief Omar is een verhaal waar ik me als moslim sterk tot aangetrokken voel', schreef Solomon in een opiniestuk. Nadat patriarch Sophronius in de 7de eeuw de stad Jeruzalem na een belegering had overgegeven aan kalief Omar, verleende die laatste civiele en religieuze rechten aan de christelijke inwoners van de stad. Ook liet hij toe dat joden zouden terugkeren, zo'n 500 jaar na de repressieve Romeinse overheersing, schrijft Solomon.

Maar waar Solomon vooral op wil wijzen, is wat daarna gebeurde. De patriarch nodigde de kalief uit om te bidden in de Heilige Grafkerk voor het islamitische middaggebed, maar de kalief weigerde dat beleefd. Hij vreesde dat moslims zijn gebed in de kerk zouden kunnen misbruiken om de kerk in een moskee om te vormen.

U schrijft daarna dat islamisten zoals Erdoğan kaliefen zoals Omar eren en hen trachten na te bootsen. Staat de beslissing van de Turkse president dan niet haaks op de waarden en normen van de islam die kalief Omar wilde uitdragen?

Hussein Solomon: Als praktiserende moslim doet Erdoğan's beslissing me pijn in het hart. Islamisten kijken op naar kaliefen zoals kalief Omar, maar Erdoğan gaat daar inderdaad tegenin.

Eigenlijk vertegenwoordigt de Hagia Sophia de multiculturele en vrije samenleving waarin we ons bevinden. Kijk naar de minaretten aan de buitenkant en de Byzantijnse kunst aan de binnenkant van het gebouw. Als moslims moeten we ons afvragen: “Als we niet op een monogame en menselijke manier minderheden in ons midden behandelen, waar gaan we dan naartoe?”

'Wat Erdoğan doet, is bijdragen tot een grotere dynamiek van religieus conflict.'

We moeten de pluraliteit van onze mondiale samenlevingen accepteren. Er zijn maar weinig samenlevingen waar slechts één geloof bestaat. We moeten samenleven met mensen met een ander geloof dan de onze en met mensen zonder geloof. Wat Erdoğan doet, is bijdragen tot een grotere dynamiek van religieus conflict.

Bovendien vind ik het bijzonder wreed dat de beslissing over Hagia Sophia is gemaakt tijdens de pandemie. We staan voor een existentiële breuk. Er dreigen economieën in te storten door het coronavirus. Nu moeten we net benadrukken wat ons als volk verenigt en niet verdeelt.

Is de commotie rond Hagia Sophia een voorbeeld van het spanningsveld tussen de traditionele islam en het politieke islamisme in Turkije?

Hussein Solomon: Uit peilingen blijkt (die werden afgenomen in 2013, red.) dat slechts twaalf procent van de Turken wil leven onder de sharia – of islamitische wet. Wie nog gelooft in het politieke islamisme is in de minderheid. Die mensen geloven dat er geen scheiding bestaat tussen politieke en religieuze kwesties. De Koran wordt dan gezien als een politieke grondwet, maar de geschiedenis leert ons dat islamisten nooit een oplossing boden voor een sterke staatseconomie.

De islam is, net als elk ander geloof, een persoonlijk verhaal. Het bepaalt je relatie met god. Maar om een land en zijn economie te runnen, heb je technocratische expertise nodig.

Hagia Sophia stond jarenlang symbool voor alle religieuze, sociale en culturele groepen. Dat Erdoğan het heeft omgevormd tot moskee lijkt te wijzen op een islamistische ideologie waar andere religies, zoals het christendom, als concurrerende bewegingen gezien worden. Wat betekent deze beslissing voor christenen wereldwijd?

Hussein Solomon: Hagia Sophia is heel lang het hart geweest van orthodoxe christenen. Dat zie je aan de reactie van Rusland, dat vooral een christelijk-orthodox land is. Erdoğan nam afstand van Europa, maar is nu ook vervreemd van Rusland. Hij maakt hiermee vijanden. Hij vormt bovenal verdeeldheid tussen moslims en christenen wereldwijd.

'Om een land en zijn economie te runnen, heb je technocratische expertise nodig.'

Ik geloof dat Erdoğan een fout heeft gemaakt en het ook impliciet erkent. Waarom zou hij anders de paus van Rome uitnodigen naar de Hagia Sophia?

Dit mag er niet voor zorgen dat moslims en christenen elkaar als opposanten gaan bekijken. Moslims zouden zich wereldwijd moeten distantiëren van de beslissing rond de Hagia Sophia. Mijn steun als moslim krijgt Erdoğan niet.

U schrijft ook dat u gelooft dat Hagia Sophia in de toekomst ongetwijfeld weer een museum wordt. Waarom denkt u dat?

Hussein Solomon: Kijk je naar de dynamiek in Turkije, zie je dat het meer seculier en minder religieus wordt. Ondanks de inspanningen van Erdoğan en de AKP om dat tegen te gaan. Ik geloof daarom dat de publieke opinie de waarde van Hagia Sophia zal inzien: dat het het beste in de mensheid vertegenwoordigt, waar allerlei religies kunnen samenkomen.

Erdoğan wil dan wel een nieuwe Ottomaanse kalief worden, hij zal toch verliezen. Kijk naar de opiniepeilingen: mensen zullen het secularisme in de nabije toekomst omarmen. Om die reden ben ik hoopvol en geloof ik dat de Hagia Sophia weer een museum wordt.