‘Ik groeide op met satire’: kunstenares Sheida Soleimani over politiek surrealisme

2022: 2022. ‘Met witte melksnorretjes stonden de spelers op reclamebillboards ten dienste van een nationalistische campagne: dit is onze melk, dit zijn onze voetbalspelers en het zal onze wereldbeker zijn.’

© Emmanuel Van der Auwera & Harlan Levey Projects — Courtesy Sheida Soleimani

Wat hebben melk, voetbal en politiek met elkaar gemeen? Surrealisme, zegt Sheida Soleimani. Nog tot 17 december loopt in galerij HLP, in de Brusselse gemeente Elsene, een bijzondere tentoonstelling van de Iraans-Amerikaanse kunstenares. Met satirische collages daagt ze de bezoeker uit om het absurde politieke wereldtoneel te decoderen. ‘De trauma’s van mijn ouders waren mijn verhaaltjes voor het slapengaan.’

‘Je broek past perfect bij de vloer’, zegt ze terwijl ze een glas water neerzet op de groene grasmat in de expositieruimte.

Wie de kunstgalerij Harlan Levey Projects binnenkomt, wordt via het kamerbrede voetbalveld meteen naar het wereldkampioenschap voetbal geloodst. Het is voor de toeschouwer de groene loper naar het werk van Sheida Soleimani, die hier een tweede keer exposeert.

Galeristen Harlan Levey en Wim Lang Kwok haalden de Iraanse-Amerikaanse kunstenares niet toevallig opnieuw naar Brussel. De expo A credible Threat opende op 12 november, een week voor de aftrap van het WK voetbal. Soleimani’s collage 2022 over Qatar kreeg er een prominente plaats.

2022 ontsnapt niet aan de satirische blik die Soleimani in de meeste van haar werken steekt. Met sarcasme reconstrueert ze de mondiale politiek en ensceneert ze het even absurde als reële karakter ervan.

Sheida Soleimani

Haar collages bevatten lagen vol met politieke gebeurtenissen op wereldvlak, scheefgetrokken machtsverhoudingen en realiteiten die soms raken aan surrealisme. Dat surrealisme zit zeker vervat in 2022, een werk dat ze al maakte in 2018.

Melk, olie en voetbal

‘Ik werkte aan een reeks over de OPEC-landen (olieproducerende landen, red.) toen een aantal landen, Saoedi-Arabië op kop, alle banden met Qatar doorknipte en de boycot begon. Een aantal cruciale landen legde in zijn luchtruim een no-flyzone voor Qatarese vliegtuigen in.’

‘Omdat daarmee de gebruikelijke importkanalen van Qatar werden doorgeknipt, besloot het emiraat dan maar zelf een zuivelindustrie op te starten om toch voldoende melkvoorraad te hebben. Via een luchtbrug vanuit Europa, Azië en Afrika werden 4000 koeien overgevlogen naar het midden van een gloeiend hete woestijn om er Arabische melk te produceren.’

‘De arbeiders werden letterlijk de teelaarde voor het gras waarop de voetballers spelen.’

De absurditeit ging verder naarmate de wereldbeker voetbal naderde, legt Soleimani uit.

‘De Arabische melk werd geadverteerd als de witte motor voor de Qatarese voetbalspelers. Met witte melksnorretjes stonden de spelers op reclameborden ten dienste van een nationalistische campagne: dit is onze melk, dit zijn onze voetbalspelers en het zal onze wereldbeker zijn.’

‘Tegelijk is er die andere realiteit: arbeidsmigranten uit Bangladesh, Pakistan, Indonesië stierven naar aanloop van de wereldbeker in de hitte, terwijl de koeien melk produceren in gekoelde stallen en waar ook hun dure voedsel – groen gras — wordt gekweekt. De arbeiders werden letterlijk de teelaarde voor het gras waarop de voetballers spelen.’

Het is surrealisme ten top, zegt Soleimani. Maar nog absurder vindt de kunstenares het gegeven dat we dat aanvaarden in het belang van de geopolitiek en de economie. De tijdelijke verontwaardiging over Qatar vindt Soleimani hypocriet.

‘Voetballiefhebbers maken zich vooral zorgen dat er geen drank zal zijn in de stadions. Daarnaast speelt de honger naar olie en gas een hoofdrol in dit spel. En dus worden mensenrechten en mensenlevens letterlijk onder de grasmat geveegd. Het spel zal worden gespeeld.’

Erfenis van een trauma

Als kind van politieke dissidenten uit Iran kreeg Soleimani de hedendaagse geschiedenissen van het Midden-Oosten met de paplepel mee. Net als haar ouders draagt Sheida Soleimani twee landen in zich: Iran en Amerika.

De trauma’s van een moeder die in de Iraanse cel had gezeten en een vader die nog altijd een prijs op zijn hoofd heeft, lagen altijd onverbloemd op de keukentafel in het ouderlijke huis.

De reis naar het land dat Sheida Soleimani erfde, kwam er nooit. Te riskant.

‘Mijn ouders, beiden in de zeventig, zijn extreem open. Die openheid is hun manier om met de trauma’s om te gaan. Therapie zit niet in hun cultuur, het is geen deel van hun generatie. Als we toch opperden dat therapie nuttig kon zijn, reageerde mijn moeder: “Ik heb in een Iraanse cel gezeten, en ja, ik ben daardoor getraumatiseerd. Maar wat helpt het als ik vertel wat er met me is gebeurd?”’

‘Mijn vader vond het idee van therapie niet nutteloos, maar hij bleef lekker binnen. Daardoor maakten mijn beide ouders hun trauma heel doordeweeks. Het waren als het ware mijn verhaaltjes voor het slapengaan.’

De reis naar het land dat Sheida Soleimani erfde, kwam er nooit. Te riskant. Het was die onmogelijkheid om naar haar wortels te reizen, samen met de dreiging die ervan uitging, die de politieke dimensie in haar werk een stevige por gaf.

Hotbed. De ontkenning van de coronapandemie door Iran.

© Emmanuel Van der Auwera & Harlan Levey Projects — Courtesy Sheida Soleimani

De ware aard van handen

In haar reeks Levers of power (letterlijk ‘hefbomen van de macht’) legde Soleimani zich toe op de handen van wereldleiders en machtige figuren. Die handen, legt ze uit, zijn hendels die beslissen over oorlogen, mensenlevens, economische transacties.

‘In mijn werk isoleerde ik die gebaren en handen van politici die beslissende rollen spelen op het wereldtoneel. Ik concentreerde me op de handen van mensen die keuzes maken over de hoofden van zoveel mensen in Iran, de Verenigde Staten en elders in de wereld. Kan je een potentaat identificeren aan zijn handen? Zijn handen herkenbaar? En wat vertellen handgebaren over iemands woorden?’

Alvast één antwoord op die laatste vraag zit vervat in Soleimani’s werk Hotbed. Daarin isoleerde ze de hand van de Iraanse minister van Volksgezondheid. Tijdens de pandemie ontkende die dat COVID-19 een probleem was in zijn land. Tegelijk veegde hij met een zakdoek zijn voorhoofd af, een teken dat hij mogelijk zelf corona had opgelopen. Die houding, samen met de Amerikaanse sancties tegen Iran waardoor er een tekort was aan medische apparatuur, hadden de massagraven tot gevolg.

Wolkbreuk

Sheida Soleimani verweeft politieke verhalen in de vele lagen die haar collages kenmerken. Die lagen geeft ze overigens niet zomaar weg. De kunstenares laat de toeschouwer werken, codes kraken. Ze legt hints in de titels, zodat de toeschouwer aan de slag kan om de betekenis van het kunstwerk en de verschillende lagen erin te ontcijferen. Haar werken komen er door zich vast te bijten in onderwerpen en dieper te graven.

‘Een Iraanse generaal vertelde op de staatstelevisie dat de droogte de schuld van Israël was.’

Voor ons hangt Soleimani’s werk Cloudbusting. In deze collage isoleerde Soleimani de arm en hand van de Israëlische premier Netanyahu. Een hand die kerstomaten plukt. Het is een werk waarvan ik de code niet kraak. Ik slaag er niet in een verband te leggen tussen Netanyahu, kerstomaten en een wolkbreuk.

‘In 2018 was er een enorme droogte in Iran, waardoor de rivieren droog kwamen te staan’, legt Soleimani uit. Maar wat een gevolg was van de klimaatverandering, werd door een Iraanse legerofficier vertaald in territoriale conflicten en vijandschap.

‘Op een bepaald moment vertelde een Iraanse generaal op de staatstelevisie dat de droogte de schuld van Israël was. Dat land had namelijk de wolken gestolen met nieuwe technologie die ze vacuüm trekt, ze uit het Iraanse luchtruim weghaalt en naar het eigen grondgebied haalt om zo alle regen voor de eigen landbouw te houden.’

Wie dacht dat hier de absurditeit op de spits werd gedreven, komt bedrogen uit. Want nog absurder werd het toen een meteoroloog, die op de staatstelevisie in beleefde woorden vertelde dat dit eigenlijk onzin is, werd gearresteerd. ‘Omdat hij de eenvoudige waarheid zei.’

Satire als copingmechanisme

Humor en satire lopen als een rode draad door het werk van Soleimani. Zelf noemt ze het een copingmechanisme. ‘Ik groeide ermee op. Ik groeide op met twee niet-religieuze ouders die kritisch waren tegenover de Iraanse regering, die hen vervolgde, én tegenover de Amerikaanse regering, die hen bekeek als potentieel gevaar en hen probeerde “te assimileren”.’

Het absurde was, zo vertelt Soleimani, dat die kritische houding geen beschutting vormde tegen de vooroordelen van buitenaf. Als Iraanse werd ze gelinkt aan terrorisme en islamisme. ‘Ik groeide op in Ohio, tussen uitgestrekte velden van maïs en tarwe, en tussen 100% witte Amerikanen. Onze familie was de enige niet-Amerikaanse.’

‘Vertel op school maar dat ik nog backgammon heb gespeeld met nonkel Saddam.’

Sheida Soleimani was 11 toen op 11 september 2001 twee vliegtuigen de Twin Towers in New York doorboorden. De Amerikaanse president George Bush plaatste Iran en Irak op de as van het kwaad en de jonge Sheida kreeg op school te horen dat ze een terrorist was.

‘In de aanloop naar de invasie op Irak, kreeg ik de vraag of mijn vader Saddam Hoessein had gekend. Mensen kenden het verschil niet tussen Iran en Irak. Wat zou het, één letter verschil vonden ze te weinig.’

Toen ze het thuis vertelde, barstte haar vader in lachen uit. ‘Hij kwam niet bij en antwoordde: “vertel op school maar dat ik nog backgammon heb gespeeld met nonkel Saddam”. Zijn reactie was: als ze absurde veronderstellingen hebben, geef ze dan een absurd antwoord cadeau. Wat ik deed, ik begon klinkklare nonsens te vertellen.’

Soleimani begreep dat de humor hielp om afstand te nemen van het onbegrip en de onwetendheid, en tegelijk om openingen te creëren om een gesprek aan te gaan.

Realisme

Net voor ze het vliegtuig richting Brussel opstapte, stemde Soleimani voor de Amerikaanse midterms, die de hele wereld in spanning hielden. Ze stemde voor de Democraten, die er toch in slaagden om de Senaat te behouden, wat we op het moment van het interview nog maar net weten. Opgelucht is ze niet.

‘Nog maar een paar maanden geleden vernietigde het Amerikaanse hooggerechtshof het arrest Roe vs. Wade.’ (In juni 2022 vernietigde het hooggerechtshof het historische arrest uit 1973 dat vrouwen in heel de Verenigde Staten het grondwettelijke recht op abortus gaf, red.)

‘Ik ben niet zo’n marxist als mijn vader, daarvoor laat ik me te graag omringen met bourgeoisspullen.’

Dat gebeurde onder Democratisch presidentschap, gaat Soleimani verder. ‘In hoeveel staten waren de Democraten in staat om vrouwenrechten te beschermen? Vier? Ik groeide op nabij Kentucky, de eerste staat waar een totaalverbod op abortus werd opgelegd. Ook bij incest.’

‘Ik kan dus niet gelukkig zijn met de verkiezingsuitslagen. Natuurlijk moeten we vieren wat we konden bereiken, en in die zin kan je zeggen dat het glas halfvol is. Maar wat we herwonnen hebben lijkt zo futiel en minuscuul tegenover wat we als vrouwen verloren hebben. En dan beschouw ik het glas toch halfleeg.’

Of ze dan een linkse cynicus is, vraag ik. ‘Kijk, ik ben niet zo’n marxist als mijn vader. Daarvoor laat ik me te graag omringen met bourgeoisspullen’, lacht ze. ‘Ik ontsnap daar als kunstenares blijkbaar niet aan. Maar ik leun zwaar naar de linkerzijde. Met daarbovenop inderdaad een stevige dosis cynisme.’

Als elke lach wegvalt

Dat cynisme liet Soleimani uitzonderlijk achterwege in haar recente werk Masha, een verwijzing naar Mahsa Amini. De 22-jarige Iraanse Mahsa Amini stierf nadat ze werd opgepakt door de Iraanse zedenpolitie vanwege “het fout dragen” van haar hoofddoek.

‘Het is cruciaal om naast de demonstranten te staan, hun dromen voor de meest basale mensenrechten te onderschrijven’

Haar dood leidde drie maanden geleden tot een brede protestgolf in Iran, die tot vandaag aanhoudt. Bij die protesten kwamen intussen 348 mensen om, meer dan 15.000 mensen belandden in een Iraanse cel. In haar werk toont Soleimani hoe de Iraanse regering de moord op Mahsa probeerde te verdoezelen.

‘De Iraanse autoriteiten toonden valse foto’s en gaven als verklaring dat Mahsa stierf als gevolg van een hersenaandoening. Maar kort na haar dood gaf het ziekenhuis waar ze was opgenomen CT-scans vrij van Mahsa’s schedel en hersenen. De medische beelden toonden duidelijk de schedelfracturen die de jonge vrouw had opgelopen. Ze spraken boekdelen, ook voor wie niet getraind is in medische beeldvorming. Een mensenschedel heeft geen gaten.’

In haar collage liet Soleimani niet alleen de humor achterwege, ze stak er ook minder lagen in. ‘Ik wilde dit werk niet verfraaien. Wat je ziet is wat het is: de hersenscans, Mahsa’s hand toen ze nog leefde, de hijab die wordt verbrand. Dit moest simpel en direct zijn.’

Het werk is niet alleen een ode aan Mahsa Amini. Het is ook een eerbetoon aan de vele demonstranten die na haar dood de straten opgingen en hardhandig worden aangepakt door de Iraanse overheid.

‘Daar zit geen humor in. Ik kan er cynisch naar kijken en denken dat hun protest uiterst moedig is, maar dat het niets zal veranderen. Maar daarmee doe ik elke demonstrant oneer aan. Het is cruciaal om naast hen te staan en hun protest en hun dromen voor de meest basale mensenrechten te onderschrijven.’

De Iraanse protesten zijn bovendien universeler dan we denken, zegt Soleimani. Het zijn protesten over de ongelijkheid van een volk en van vrouwen tegenover een mannelijke machtsgeile elite. ‘Die ongelijkheid vind je vandaag nog overal, ook in niet-islamitische samenlevingen, ook in westerse democratieën.’

Mahsha. Een ode aan de Iraanse Mahsa Amini. Als satire niet meer werkt.

© Emmanuel Van der Auwera & Harlan Levey Projects — Courtesy Sheida Soleimani

Dierenkliniekje

Als ik vraag waar ze energie vandaan haalt, verwijst Sheida Soleimani naar haar fascinatie om gewonde dieren te helpen.

‘Mijn kliniekje is een manier om met de klimaatcrisis om te gaan.’

‘In het compleet verschillende leven dat ik leid, los van de kunst en de academie waar ik lesgeef, rehabiliteer ik kleine wilde dieren die bijvoorbeeld zijn aangereden door auto’s. Ik heb een veterinair kliniekje in mijn kelder en ik verzorg er gewonde dieren, vaak vogels.’

Ze groeide op met gewonde dieren, vertelt Soleimani. Ze zaten overal: in het ligbad, in doosjes in de living, in de keuken.

‘Mijn moeder is verpleegkundige. Ze heeft in Iran altijd in een veldziekenhuis voor Koerdische vrouwen gewerkt. Omdat ze in de Verenigde Staten niet als verpleegkundige kon werken, verving ze gewonde mensen door gewonde dieren. Ik groeide dus op met die dieren, bouwde al doende kennis van medicijnen op.’

‘Voor mijn moeder was dieren verzorgen wellicht haar therapie. Voor mij is mijn kliniekje een manier om met de klimaatcrisis om te gaan. Het is mijn manier om een steentje in de rivier te leggen.’