‘Ik kan de Belgen niet vergeten, want onze ziel komt voort uit het lijden dat zij ons hebben aangedaan’

‘Ik zie kinderen opgroeien zonder dat ze de geschiedenis van hun land kennen. Als ik kunst maak, toon ik aan de toekomstige generatie wat echt gebeurd is’, vertelt de Congolese kunstenares Lucie Kamuswekera. Ze werd geboren in 1944, groeide op in de koloniale realiteit en was getuige van veel bewogen periodes in de geschiedenis van haar land.

Ze borduurt niet zomaar: ze naait met donkergroene, bruine en rode draden Congolese presidenten, Belgische kolonialen, historische kaarten en chronologieën. Haar ruwe jutezakken vertellen de geschiedenis van Congo hoe zij die beleefde, tijdens de kolonisatie en daarna.

Kamuswekera begon met borduren toen ze mensen zag sterven. ‘Ik wil dat ze mijn werk zien en weten dat het écht is, het lijden dat we gekend hebben’, vertelt ze. Zelf verloor ze haar man in 1997 tijdens de eerste Congolese oorlog. Geweld kwam en komt nog steeds veel voor in de provincie Noord-Kivu. En door de genocides in Rwanda zijn honderdduizenden Rwandezen naar Oost-Congo gevlucht.

Lucie vluchtte zelf ook, van Butembo naar grootstad Goma, driehonderd kilometer zuidelijker. Sindsdien maakt ze er kunst van de geschiedenis. En die kunst kan je nog tot 31 maart 2023 bekijken op de expo Geborduurd Verleden, Verbeelde Toekomst in Congo in het Amsab-instituut in Gent.

Van Goma naar Duitsland, van Canada tot in België

Lucie Kamuswekera’s werk werd ontdekt door de Congolese journalist Benjamin Kasembe, toen die door haar wijk in Goma liep. Hij maakte er een reportage voor de internationale nieuwssite Deutsche Welle over, en op die manier leerde ook de Canadese professor en Centraal Afrika-expert Bogumil Jewsiewicki haar werk kennen.

Op die manier kwam Kamuswekera ook onder de aandacht van onderzoekers aan de Universiteit Gent. Die legden daarop contact met de kunstenares om een expo te organiseren in het Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis in Gent, in samenwerking met de Ohio State University. De expo loopt sinds 18 november 2022 en is nog te bezichtigen tot 31 maart 2023.

Omdat Lucie enkel Swahilli spreekt, was de Congolese journalist Benjamin Kasembe tussenpersoon onderstaand dit interview (hij vertaalde onze vragen naar het Swahili en Lucie Kamuswekera’s antwoorden naar het Frans).

‘Wat Lucie doet, is uitzonderlijk. Weinig vrouwen doen haar dit voor’, zegt Sarah van Beurden, professor Afrikaanse geschiedenis aan de Ohio State University en medeorganisator van de expo. ‘Wat geschiedenis voor haar betekent, beperkt zich niet tot feiten. Ze borduurt hoe de geschiedenis voortleeft in de herinnering van de Congolese bevolking.’

Nog opmerkelijk: Lucie Kamuswekera is een vrouw, terwijl de Congolese geschiedenis doorgeven normaal gezien vooral een mannelijke aangelegenheid is. ‘Ze verleent daardoor een plaats aan vrouwen die andere vertellers of schilders niet verlenen’, benadrukt Maarten Hendriks, medeorganisator en onderzoeker aan de Universiteit Gent.

Geborduurde herinnering

Belangrijke thema’s op Kamuswekera’s jute zakken zijn de gedeelde herinneringen aan de Belgische kolonisatie en de politieke carrière en dood van Patrice Lumumba. Net als bij Congolese schilders van stedelijke kunst of art populaire na de onafhankelijkheid.

In de tentoonstelling in Gent hangt bijvoorbeeld het werk Epoque Coloniale, een jute zak met geborduurde afbeeldingen van koloniale gebouwen, een Belgische vlag, een koloniaal in een draagstoel, mannen met zwepen en knuppels:

“Epoque coloniale”, een werk Lucie Kamuswekera. Voor haar afbeeldingen put ze uit haar eigen geheugen en ervaringen, vertelt de kunstenares. | © Hanna Karalic

Kamuswekera benadrukt dat ze voor de afbeeldingen die ze borduurt put uit haar eigen geheugen en ervaringen. ‘Ook al heeft ze naar eigen zeggen nog nooit schilderijen gezien van stedelijke kunstenaars, toch komen dezelfde afbeeldingen terug,’ merkt UGent-onderzoeker Hendriks op.

Op de tentoonstelling is zo ook een voorbeeld van art populaire te zien van kunstenaar Tshibumba Kanda Matulu, met daarop vergelijkbare taferelen.

Het werk “Colonie belge” van Tshibumba Kanda Matulu: vergelijkbare verhalen en herinneringen als die op Lucie Kamuswekera’s jute zakken. | © Hanna Karalic

Kamuswekera maakte in de jaren '90, toen ze naar Goma vluchtte, ook een doek over de moord op Lumumba op basis van beelden uit haar geheugen. Ze noemt het haar favoriete werk: ‘Toen ik er klaar mee was, voelde ik me voldaan. Lumumba is onze nationale held.’ Ze maakte meerdere versies van het origineel.

Sam Kniknie, die onderzoek doet naar politiek geweld in Oost-Congo, ontmoette Lucie in Goma. Hij merkt op dat ze de moordenaar van Patrice Lumumba afbeeldde als een Belgische koloniaal, ook al was de moordenaar niet met honderd procent zekerheid gekend. ‘Omdat de medeplichtigheid van België voor de Congolezen vanaf het begin duidelijk was’, zegt hij.

Maar in die gedeelde herinnering geeft Kamuswekera wel een unieke plaats aan vrouwen. ‘In het werk over Lumumba beeldt ze ook zijn vrouw en dochter af,’ wijst Hendriks aan. Ook Lumumba’s vrouw, die zwanger was, werd door de kolonialen bedreigd met de dood. Lumumba wilde naar haar terugkeren, tegen het advies van zijn vrienden Mpolo en Okito in. Onderweg naar zijn vrouw Pauline Opango werden ze alle drie vermoord.

Detail op het doek “Mort de Patrice Lumumba”, waarop ook Lumumba’s vrouw wordt afgebeeld. | © Hanna Karalic

‘Ook in Kamuswekera’s werk Époque coloniale staan twee vrouwen centraal’, vervolgt Hendriks. ‘Een daarvan houdt haar handen omhoog, net voor de gevangenis, als een vorm van protest.’

Maar Kamuswekera reproduceert niet alleen historische feiten of herinneringen. Ze gaat er creatief mee aan de slag en past ze aan waar nodig. In het werk over de dood van Patrice Lumumba wilde ze afbeelden hoe zijn lichaam in zwavelzuur opgelost werd. ‘Ik kon geen zwavelzuur tekenen, en mensen kennen dat beeld niet. Dus maakte ik een reservoir met vuur’, zegt de kunstenares. ‘Zodat we weten dat Lumumba’s lichaam is vernietigd nadat ze het in stukken sneden’.

Net als de geschiedenis kunnen ook haar werken nog evolueren. Zo schrijft ze verder aan de geschiedenis van de dood van Lumumba. ‘Onlangs gaf België Lumumba’s tand terug aan de Congolese regering. Ik werk mijn doeken nu bij door het verhaal van de tand erin te verwerken’, vertelt Kamuswekera.

Koloniale techniek

Niet alleen de inhoud, ook de vorm van Lucies kunstwerken vertelt iets over het verleden van Congo. In de jaren van de kolonisatie, in het schoolsysteem van Belgisch Congo, waren het Italiaanse missiezusters die de kunstenares leerden borduren. Jongens leerden timmeren of weven, meisjes kregen les in naaien, borduren of kantklossen. Handwerk was een manier om de Congolese kinderen discipline bij te brengen.

Kamuswekera gebruikt dat handwerk vandaag net om de geschiedenis kritisch onder de loep te nemen. Ze is borduurster, vertelster en historica tegelijk. ‘Op de koloniale missieschool leerde ze aan geschiedenis doen met tekst, data en kaarten. Ze combineert dit met de collectieve herinnering aan dat verleden’, zegt Sarah van Beurden.

‘Als ik kon, schreef ik het op in geschiedenisboeken. Maar de jute zakken zijn mijn enige middel’, zegt Kamuswekera. ‘Dít zijn mijn boeken.’

De jute zakken zijn Lucies boeken. ‘Als ik kon, schreef ik het op in geschiedenisboeken. Maar de jute zakken zijn mijn enige middel’, zegt ze. | © Hanna Karalic

De kunstenares heeft duidelijk haar eigen stijl ontwikkeld. ‘Er is een groot verschil tussen wat ik heb geleerd en wat ik nu doe. Bij de Italiaanse zusters maakten we vaak bloemen. Ik zag daar het belang niet van in. Omdat ik ook aardrijkskunde heb gestudeerd, besloot ik verhalen te borduren.’

Ze kent geen enkele vrouw die is blijven borduren, vertelt ze. Van Beurden weet: ‘Veel vrouwen die toch bleven borduren na de onafhankelijkheid, gebruikten vooral de aangeleerde patronen.’

De zakken zijn goedkoop materiaal. Het zegt iets over Lucie Kamuswekera’s financiële situatie. Maar ze hebben ook andere voordelen, vertelt de kunstenares in het interview. ‘Ze zijn ook duurzamer en slijten minder snel dan papier. Zelfs als je ze nat maakt, raken ze niet beschadigd. In tegenstelling tot boeken, waarin de verhalen verdwijnen.’

Congocommissie

‘Mondelinge overlevering van het verleden is belangrijk in veel Congolese gemeenschappen’, zegt Gillian Mathys, die de geschiedenis en regio van het Kivumeer onderzoekt aan de UGent. ‘Lucie zet deze overlevering verder met haar geborduurde beelden’. Die dragen bij aan de collectieve herinnering van de geschiedenis van Congo.

‘Ik kan de Belgen niet vergeten. Want de ziel die we hebben komt voort uit het lijden dat ze ons hebben aangedaan.’

Mathys en Van Beurden zaten ook in het expertenpanel van de Congocommissie in het federaal parlement. De commissie werd in de zomer van 2020 opgericht met als opdracht het koloniaal verleden van België en de economische impact daarvan te onderzoeken én 'aanbevelingen te doen over herstel en verzoening en over de omgang met het verleden'. Daarvoor stelde de commissie tien experten aan om een adviserend rapport te schrijven.

In december 2021 was dat 681 pagina’s tellende rapport klaar. Maar na twee jaar hoorzittingen en werk van experten was de conclusie in december 22 dat de meerderheid geen akkoord kon vinden over dat eindverslag. Zo liep het werk van de Congocommissie op niets uit. Het toont hoe de Belgische politiek vandaag nog steeds geen blijf weet met zijn houding ten opzichte van het koloniale verleden.

Erkening, herstel en verzoening zouden nochtans welkom zijn. Want ook al is Congo nu meer dan 60 jaar onafhankelijk, het koloniale verleden werkt tot op vandaag door. Dat is ook voor Lucie duidelijk. Ze maakte de tijd van de kolonisering zelf nog mee. ‘Ik kan de Belgen niet vergeten, want de ziel die we hebben komt voort uit het lijden dat ze ons hebben aangedaan.’ Toen ze begon met kunst maken, begon ze dus met de geschiedenis van Belgisch Congo.

'Lumumba is onze nationale held. Toen ik klaar was met mijn werk over de moord op hem, voelde ik me voldaan.' | © Sam Kniknie

Lucie toont hoe dat trauma voortleeft bij de bevolking. ‘Dat is moeilijker in cijfers te vatten, maar minstens even belangrijk’, zegt van Beurden. ‘In de commissie domineerde vaak een positivistische kijk op geschiedenis en herstel. Dan ging het bijvoorbeeld over het dodenaantal en herstel in financiële zin. Maar herstel gaat verder dan dat’.

‘Ook de band van het verleden met het heden komt in Lucies werk naar voren’, zegt Van Beurden. Ze wijst naar een werk genaamd Congo Belge Rwanda Burundi. ‘Daarop begint ze met de “ontdekking” van Congo in 1482 door een Portugees, en ze eindigt met de eedaflegging van de nieuwe president Tshisekedi in 2019.’

‘Parlementsleden in de commissie haalden aan dat Congolezen vandaag andere zorgen hebben dan de verwerking van het Belgische koloniale verleden. Maar

Lucie toont net het omgekeerde aan’, zegt Gillian Mathys. Het leven en werk van de kunstenares tonen de reële verbanden tussen het koloniaal geweld, het geweld op Lumumba en het geweld vandaag.

Politiek engagement

Kamuswekera is zich uitermate bewust van haar maatschappelijke positie als kunstenares, dat tonen haar werken over het geweld in Oost-Congo vandaag.

Haar laatste jute zak toont de manifestaties in Noord-Kivu tegen Monusco eind juli dit jaar, de VN-vredesmissie in Oost-Congo. Daarbij vielen 15 doden, waarvan 12 burgers en 3 VN-blauwhelmen. Ook de VN-basis werd overvallen, vernield en geplunderd. De Congolezen eisten hun vertrek, omdat ze niets veranderen aan het aanhoudende geweld ook al is het de duurste en grootste vredesmacht van de Verenigde Naties.

Sommige Congolezen zien ook een medeplichtigheid van Monusco aan dat geweld. Maar Lucie Kamuswekera wil de aandacht vestigen op de rol van de bevolking. ‘Ik wilde tonen dat die mee verantwoordelijk was voor de schade. Mensen barricadeerden wegen, vernielden Monusco-basissen en gooiden stenen naar hen. Monusco reageerde uit zelfverdediging.’

Eind juli dit jaar protesteerden Congolezen tegen de VN-vredesmissie MONUSCO. Lucie borduurde alles op een rijtje. | ©Benjamin Kasembe

Deze zomer was niet de eerste keer dat de Congolese bevolking protesteerde tegen de Monusco-soldaten, die al sinds 1999 aanwezig zijn om toe te zien op het vredesproces na de Congolese Burgeroorlogen. Doorgaans is er protest op momenten dat het geweld oplaait. Zoals in 2012, toen de rebellenbeweging M23 in Oost-Congo verscheen.

Sinds dit jaar bezet M23 provincies in Noord-Kivu. Hun doel om Goma opnieuw te bezetten, zoals ze deden in november 2012, komt erg dichtbij. De steun van Rwanda speelt daarbij een grote rol, zo bleek in augustus uit een gelekt rapport van de VN-Expertengroep over Congo.

‘Deze realiteit wil ik via mijn werken tonen’, zegt de kunstenares. Daarom werkt Kamuswekera’s intussen aan een volgende jute zak, een doek dat geschiedenis van de M23-oorlog afbeeldt.

Door het geweld zijn 180.000 mensen ontheemd. ‘Ze zijn vluchtelingen in ons eigen land geworden. Dit is onaanvaardbaar’, zegt Lucie.

Lucie haalt jongeren van straat en leidt ze op in haar atelier. Haar droom is om nog meer les te geven. | ©Benjamin Kasembe

Ook in haar atelier bevestigt Kamuswekera haar maatschappelijk engagement. Ze leidt er vier jongeren op die op straat leefden en wil nog meer les geven. ‘Ik zou graag sterven nadat ik veel mensen heb opgeleid. Ik wil de wereld geschiedenis nalaten als Mama Lucie, de kunstenares.’