‘Italië bewijst: het liberale establishment is verantwoordelijk voor het succes van populisten’

Berlusconi van het centrumrechtse Forza Italia (zij staan op 15 procent in de peilingen), Matteo Salvini van het eurosceptische Lega (14,7 procent) en Georgia Meloni van het eurosceptische Fratelli d’Italia, de belangrijkste erfgenaam van het post-fascistische Alleanza Nazionale (4,4 procent). Niet in beeld: de leider van een allegaartje aan christendemocratische en liberaal-conservatieve partijtjes die samen Noi con l’Italia vormen (samen niet meer dan 0,6 procent). Deze vier partijen trekken in kartel naar de kiezer en zijn samen de grootste met 34,7 procent in de peilingen.

© Reuters/Alessandro Bianchi​

‘Laat dit even bezinken: zondag zal de Vijfsterrenbeweging van acteur Beppe Grillo de Italiaanse verkiezingen winnen. Berlusconi zal het grootste kartel leiden. De vraag is welke partij binnen dat kartel de grootste zal zijn. Als Lega groter wordt dan Berlusconi’s Forza Italia zal Matteo Salvini maandag de post van premier opeisen. Het politieke establishment in Europa houdt de adem in.’

De Poolse politicoloog en Oxford-professor Jan Zielonka is juist geland vanuit Venetië, waar hij woont en de onwaarschijnlijke Italiaanse verkiezingscampagne op de voet volgt. Lega maakte in de jaren ’90 en 2000 al eens deel uit van regeringen onder leiding van premier Berlusconi.

Lega sterker dan ooit

In 2018 trekt Lega opnieuw in kartel met Berlusconi naar de stembus. De partij kan voor het eerst in zeven jaar weer toetreden tot een regering. En ze staan sterker dan ooit: in al hun regeringsjaren haalden ze nooit meer dan 10 procent, vandaag staan ze in de peilingen op 14,7 procent.

Zowel de Vijfsterrenbeweging als Lega zijn lid van eurosceptische fracties in het Europees Parlement. Matteo Salvini heeft contacten met Geert Wilders, Marine Le Pen, Nigel Farage en figuren rond Donald Trump. Onder Matteo Salvini profileert Lega zich sterker dan ooit op de vier geliefde thema’s van de nationalisten: anti-EU, anti-islam, anti-immigratie en pro-Rusland.

Lega tekende vorig jaar net zoals het Oostenrijkse FPÖ een akkoord met Verenigd Rusland, de partij van de Russische president Vladimir Poetin. In 2014 ontving Salvini Poetin in Milaan. In 2015 was Salvini in Moskou om zijn steun te betuigen aan het einde van de Europese sancties tegen Rusland. In 2016 was Salvini op bezoek in het Kremlin; op de staatstelevisie werd hij geïnterviewd door Aleksander Doegin, een Nieuw-Rechtse ideoloog in Rusland die banden heeft met Steve Bannon in de VS en verschillende extreemrechtse politici in Europa.

Doegin vindt dat Rusland Europa moet “bevrijden” van de liberale elite en het aansluiten bij het Euraziatische blok onder leiding van Rusland. Dat lijkt op wat de Vijfsterrenbeweging in haar programma opnam: ‘De overdracht van het geopolitieke zwaartepunt naar Eurazië is iets waar het Westen aan moet wennen.’

Matteo Salvini, voorzitter van Lega, tijdens een van zijn bezoeken aan Moskou

Facebook​

De “overdracht van het geopolitieke zwaartepunt” is een strijdpunt van de contrarevolutie. Zo noemt Jan Zielonka de Europese partijen van extreemlinks tot extreemrechts die volgens hem één ding gemeen hebben: een niet-aflatend verzet tegen de liberaal-democratische revolutie van 1989.

Zielonka’s nieuwe boek is een waarschuwing aan het adres van de “liberale elite” om de contrarevolutie ernstig te nemen.

‘Het huidige liberale establishment is een zwakke verdediger. De populisten zijn sterk omdat liberalen zwak zijn.’

‘We zijn getuige van een geleidelijke contrarevolutie, niet op straat, maar via verkiezingen. Ze haalt de fel bevochten waarden van de liberale democratie en de sociale welvaartsstaat onderuit: tolerantie tegenover immigranten en vluchtelingen, religieuze neutraliteit, mensenrechten, de multiculturele samenleving, vrijheid van de pers, de rechtsstaat, vakbonden, verbod van discriminatie en de Europese Unie als bron van al deze bedreigingen.

Het huidige liberale establishment is een zwakke verdediger. De populisten zijn sterk omdat liberalen zwak zijn. De contrarevolutie voelde zich lange tijd weggedrukt onder de dominantie van de liberale democratie. Nu het liberalisme verzwakt is, zien de rebellen hun kans. De geest is uit de fles.’

‘Liberalisme is in essentie een ideologie van de bescherming van de burger tegen de macht. In de naoorlogse periode bouwden centrumrechts en centrumlinks samen de sociale zekerheid op, het vlaggenschip van de liberale democratie die sociale rechten beschermt.

Maar in 1989 werd het liberalisme the only game in town. Het veranderde in deregulering, overmacht van de vrije markt, privatiseringen, corruptie en verrijking via het neoliberaal kapitalisme. Een ideologie van verzet en versterking werd een ideologie van macht van de sterken, van de macht van de vrije markt die burgers verplettert, van sociale afbraak.’

Jan Zielonka is een kind van de revolutie. Een Poolse jongen uit een Pools provinciestadje achter het Ijzeren Gordijn werd Oxford-professor die de hele wereld bereist. ‘En nu zie ik die wereld rond me instorten. Ik heb geen zin om opnieuw mijn burgerrechten af te staan en nieuwe muren op het continent te zien verschijnen.’ Daarom schreef hij brieven aan Ralf Dahrendorf, een Duitse liberale politicus en politiek filosoof die in 1990 Reflections on the Revolution in Europe: In a letter intended to have been sent to a gentleman in Warsaw publiceerde, toen de liberale revolutie over Europa walste. Zielonka doet het omgekeerde nu de contrarevolutie opgang maakt: hij schrijft als Pool een brief aan Dahrendorf. ‘Ik leg Dahrendorf uit wat er met zijn droom, met het project waarover hij schreef, gebeurt.’ Dat werd zijn nieuwe boek Counter-Revolution: Liberal Europe in Retreat.

Retoriek van de contrarevolutie

Veel van Zielonka’s alarmisme is geworteld in de dramatische afbouw van de liberale democratie in zijn thuisland Polen. In Centraal-Europese lidstaten als Polen, Hongarije en Oostenrijk is die contrarevolutie aan de macht – met PiS van Kaczyński, Fidesz van Orbán en FPÖ in de regering van Kurz. In West-Europese landen als Nederland en België hebben centrumpartijen– de VVD van Mark Rutte en de N-VA van Bart De Wever –de retoriek van de contrarevolutie overgenomen om geen stemmen te verliezen.

In Italië is de contrarevolutie de grootste politieke stroming. ‘Berlusconi laat contrarevolutionairen toe in het centrum van rechts, dan winnen die contrarevolutionairen het van hem en nemen ze centrumrechts over’, zegt Zielonka.

‘Het Italiaanse dilemma: de ene contrarevolutionairen binnenhalen om de anderen buiten te houden. Waanzin.’

En dat alles om de andere contrarevolutionairen van de Vijfsterrenbeweging van de macht te houden?

Zielonka: Het establishment heeft nog liever de alliantie met Lega, mét vertrouwde establishment figuren zoals Berlusconi om Lega in toom te houden, dan de losgeslagen Vijfsterrenbeweging die door geen enkele establishment figuur gecontroleerd wordt. Het Italiaanse dilemma vandaag: de ene contrarevolutionairen binnenhalen om de anderen buiten te houden. Waanzinnig.

De Vijfsterrenbeweging wil compromissen sluiten om te kunnen regeren. Na eerdere verkiezingsoverwinningen hadden ze dat geweigerd.

Zielonka: De Vijfsterrenbeweging is onder kandidaat-premier Luigi Di Maio geëvolueerd tot een politieke partij die wil regeren. Di Maio publiceerde zelfs al een lijst met potentiële ministers. Om te tonen dat ze klaar zijn voor de macht. Onderschat hen niet. Binnen de Vijfsterrenbeweging heb je oprecht bezorgde burgers die zich keren tegen het hele establishment. En daar rekenen zij alle politieke stromingen van Italië bij: de sociaaldemocraten van Renzi, centrumrechts van Berlusconi én extreemrechts van Salvini.

Europa kan hen zien als populisten omdat zij burgers ophitsen tegen de EU als bron van alle kwaad, maar in Italië zijn ze al lang geen outcasts meer. Veel Italianen die genoeg hebben van de traditionele politiek hopen op een nieuwe wind. Hun aanwezigheid in de media groeit ook, zowel op links als op rechts. Het hangt er vooral van af hoe groot hun overwinning zal zijn.

Beppe Grillo, leider van de Vijfsterrenbeweging

Niccolò Caranti​​

Waar staan de sociaaldemocraten van ex-premier Matteo Renzi in dit kluwen?

Zielonka: De Democratische Partij van Matteo Renzi zal de tweede grootste worden, maar te klein om het te halen van Berlusconi’s rechtse kartel. Renzi kelderde de Italiaanse sociaaldemocraten van 45 procent tot 23,7 procent door vroeger al eens met Berlusconi in zee te gaan.

Renzi heeft dus drie opties: nog eens in een regering met Berlusconi stappen, in een regering met de Vijfsterrenbeweging stappen of in de oppositie gaan.

Zielonka: De grote hoop van de liberale elite is een technische regering gesteund door Renzi én Berlusconi. Het zou voor de zoveelste keer een herhaling zijn van de Italiaanse politiek waarbij de sociaaldemocraten deals sluiten met Berlusconi. Als dat in Italië het optimistische scenario is, ben je als liberaal ver van huis. En als Renzi eraan toegeeft, tekent hij het doodvonnis van de sociaaldemocraten in Italië.

Ik sprak u eind 2016, het jaar van Brexit en Trump. De storm van het islamistische terrorisme raasde door Europa. ‘Verwacht zware turbulentie vanaf 2017’, zei u toen. 2017 werd uiteindelijk het jaar van Macron en Merkel, van Europa, van de nederlaag van de nationalisten in Nederland, Frankrijk en Duitsland. U hebt ook na dit jaar van optimisme niets van uw pessimisme verloren?

Zielonka: De kracht van de contrarevolutie laat zich niet meten aan de hand van verkiezingsuitslagen alleen, maar aan de toon van het publieke debat.

‘De pro-EU Macron, die won tegen het anti-EU Front National, voedde de opmars van de anti-EU Lega in Italië.’

Soms lijkt het met Macron vooral France First. De zogenaamde redder van Europa bracht in juli 2017 bijvoorbeeld de rivaliserende Libische leiders al-Sarraj en Haftar bij elkaar in Parijs. Zonder Italië te consulteren, dat altijd het diplomatieke initiatief rond Libië had. Italiaanse diplomaten waren woedend omdat het hun aanpak doorkruiste. Je mag toch verwachten dat, als de Fransen iets willen doen rond Libië, ze eerst eens de Italianen raadplegen? Tenminste, als Macron écht een Europese aanpak voorstaat. Maar dat is dus niet zo.

Giorgia Meloni, leider van Fratelli d’Italia, nu deel van het kartel met Berlusconi en Lega, zei toen: ‘Dit toont het totale falen van het buitenlands beleid van Italië.’ Verzwakte Macron de Italiaanse regering tegenover de contrarevolutie?

Zielonka: Absoluut. En daar stopte het niet. In diezelfde maanden was Rome ook boos over Macrons migratiebeleid. Frankrijk talmt om Afrikaanse vluchtelingen uit Italië toe te laten, volgens de overeengekomen relocatiequota van 2015. De Franse politie sloot de grens, zodat vluchtelingen en migranten in Ventimiglia gestrand bleven.

Luigi Di Maio, kandidaat-premier voor de Vijfsterrenbeweging, ging naar Ventimiglia op de Franse nationale feestdag. ‘Als Marine Le Pen dit zou doen, zou heel Europa het xenofobie hebben genoemd. Maar Macron doet het en geen haan kraait ernaar’, zei hij daar.

Zielonka: Dit beleid van de zogenaamde pro-EU Macron, die won tegen het anti-EU Front National, voedde de opmars van de anti-EU Lega in Italië. Macron heeft schrik van Marine Le Pen en denkt nationalistisch, in plaats van de liberale orde te herstellen door de Europese vluchtelingenquota uit te voeren.

In diezelfde maand juli 2017 ontplooide de Oostenrijkse regering ook legervoertuigen aan de grens met Italië, om migranten in Italië te houden. Wat moet Italianen denken van hun buren in de EU? Ze uiten hun protest door te stemmen voor de nationalisten en de contrarevolutie van Lega. Waarom denk je dat Lega het beter doet dan ooit tevoren?

Afrikaanse migranten zitten vast in Ventimiglia, een Italiaanse stad aan de Franse grens

© Fotomovimento (www.flickr.com/photos/acampadabcnfoto) (CC BY-NC-ND 2.0)​

De les hier is: om de illiberale contrarevolutie in eigen land van de macht te houden, nemen de liberalen nationalistische standpunten van de contrarevolutie over en versterken ze zo juist de contrarevolutie in andere EU-lidstaten.

Zielonka: Ja. Als je een Europeaan bent, gedraag je je niet zo. Ook met mijn land heeft Macron een conflict. Om de Franse vrachtwagenchauffeurs te beschermen tegen sociale dumping –een eis van Marine Le Pen– beschadigt hij de sociale rechten van de Poolse chauffeurs en geeft hij niets om de retoriek van de Poolse contrarevolutionairen van PiS die daar gretig gebruik van maken in hun ophitsing tegen Europa. Achterblijvers in eigen land beschermen door nieuwe achterblijvers in een ander land te creëren? Dan gaan we terug naar de oorlogen tussen natiestaten. Ik dacht dat dit het beleid van Marine Le Pen was.

Dit is de mondialisering waarbij lagere loonkosten in Oost-Europa de lokale bevolking in West-Europa wegduwen. Macron beschermt de eigen Franse werknemers. In uw boek schrijft u toch juist dat liberalen ook sociale rechten moeten beschermen? Stuit u hier niet op een contradictie in uw stelling?

Zielonka: Neen. Je eigen grenzen versterken en dan denken dat je de sociale rechten daarbinnen kan versterken, kan niet meer in het Europa waarin we leven. Die rechten moet je op Europees niveau versterken als je de EU niet wil ondergraven. Het is niet genoeg om te zéggen dat je pro-Europees bent. We leven in een unie. Gedraag je er dan ook naar.

‘De enige die de economische fouten van de liberale revolutie ontmaskerde zonder de politiek liberale waarden overboord te gooien, is Jeremy Corbyn.’

Zijn slogan was Un Europe Qui Protège, maar hij maakt ervan La France Qui Protège. Dat is inderdaad tegen zijn campagneboodschap. Macron was wel een van de weinige centrumpolitici die verkozen raakte zonder de contrarevolutionaire retoriek over te nemen.

Zielonka: Dat klopt en dat geef ik hem na. Maar eenmaal verkozen wel beleidsvoorstellen van Le Pen overnemen, getuigt van weinig creativiteit. Centrumpolitici nemen elk op hun eigen manier de standpunten van de contrarevolutie over. Net zoals communisten in de jaren ’90 de liberale retoriek overnamen om aan de macht te blijven, nemen de liberale nu de nationalistische retoriek over. Het zegt iets over welke orde dominant is.

De Hongaarse premier Viktor Orbán sloot zich zelfs aan bij de illiberale contrarevolutie. Hij ijvert ervoor dat de christendemocratie illiberaal wordt om te overleven.

Zielonka: Dat is dus niet waar ik voor ijver. De enige die de economische fouten van de liberale revolutie ontmaskerde –ongelijkheid, roofzucht van de financiële markten– zonder politiek liberale waarden overboord te gooien, is Jeremy Corbyn. Zijn visie op migratie en minderheidsrechten is minder populistisch dan die van het establishment dat hem een populist noemt. Orbán daarentegen, gooit die waarden één voor één overboord.

Zijn buur Sebastian Kurz van de Oostenrijkse christendemocraten regeert samen met de contrarevolutie.

Zielonka: De liberale elite gaf blijk van misplaatste euforie tijdens de Oostenrijkse presidentsverkiezingen, waar de groene Alexander Van der Bellen het in december 2016 nipt haalde van de extreemrechtse kandidaat Norbert Hofer van FPÖ. In plaats van euforie hadden we bescheidenheid moeten voelen: het is veelzeggend dat een centrum kandidaat maar nipt kan winnen van een extreemrechtse randfiguur in een welvarend Europees land.

En zie: een jaar later haalde FPÖ 26 procent in de parlementsverkiezingen en hebben ze inmiddels zes ministers in de regering van christendemocraat Sebastian Kurz, met de cruciale post van Binnenlandse Zaken. Rutte kon in Nederland wel een centrumkabinet vormen, maar niet zonder de retoriek van Geert Wilders over te nemen.

28 februari 2018: de Oostenrijkse premier Sebastian Kurz, op uitnodiging van de Russische president Vladimir Poetin in het Kremlin, roept de EU op om de ‘houding tegenover Rusland te herzien’. Het extreemrechtse FPÖ, Kurz’ coalitiepartner, heeft sinds vorig jaar een samenwerkingsakkoord met Poetins partij Verenigd Rusland.

© Kremlin​

Contrarevolutionair project

Het meest extreme voorbeeld van hoe het liberale centrum het contrarevolutionaire uiterste kan worden, is Theresa May, die de belichaming werd van de harde Brexit.

Zielonka: In het Verenigd Koninkrijk leidt de liberale democratie nu een contrarevolutionair project, een totale vernedering.

En bijna een half jaar na de Duitse parlementsverkiezingen weten we nog altijd niet met wie Macron Europa zal redden.

Zielonka: Het is in ieder geval niet met het liberaal-democratische Duitsland dat we kennen. De contrarevolutie (Alternative Für Deutschland) zit voor het eerst in het parlement, meteen met een zevende van alle zetels. Dat creëert een oppositiedynamiek die Duitsland tot nog toe niet kende.

Op 7 februari bereikten de Duitse christendemocraten van Seehofer en Merkel een akkoord met de sociaaldemocraten (SPD) van Schulz. Je zou kunnen zeggen dat de contrarevolutie in de regering zit, in de gedaante van Seehofer, een trouwe bondgenoot van Viktor Orbán.

Zielonka: Met dat Duitsland zal Macron de EU leiden. Bovendien gaf Duitsland blijk van onzekerheid: de sociaaldemocraten twijfelden té lang.

Het is trouwens morgen niet alleen uitkijken naar de uitslag van de Italiaanse verkiezingen, maar ook naar de uitslag van de stemming van de leden van de SPD of ze de beslissing van de partijtop aanvaarden om in een regering met Merkel te stappen.

Zielonka: Volgens mij tekenen de sociaaldemocraten hun doodvonnis door na de zwaarste nederlaag uit hun geschiedenis in de regering te stappen. Bij de vorige parlementsverkiezingen in Nederland hervormde Diederik Samsom zogezegd de sociaaldemocraten, waarna ze in de regering stapten. Bij de volgende parlementsverkiezingen, die van 15 maart 2017, werden ze gedecimeerd tot 6 procent. Dat lot staat de Duitse sociaaldemocraten binnen vier jaar te wachten.

Rechtse en linkse partijen stapten te vaak in grote coalities. De indruk is dat er in het politieke centrum geen uitgesproken profielen meer zijn, dat ze allemaal “neoliberaal” zijn. Dat is ook de verklaring achter de halvering van de Italiaanse sociaaldemocraten van Renzi morgen. In Frankrijk verdwenen de sociaaldemocraten met de hulp van Macron. In Polen, mijn land, is geen enkel parlementslid links. De contrarevolutionairen mogen dan niet overal de macht overnemen, ze zorgen wel voor de verdwijning van de sociaaldemocraten.

‘De contrarevolutionairen mogen dan niet overal de macht overnemen, ze zorgen wel voor de verdwijning van de sociaaldemocraten.’

Wat moeten liberale democraten doen om hieruit te geraken?

Zielonka: Om dat te weten, moeten ze eerst hun fouten erkennen. Er waren geen populisten aan de macht toen de ongelijkheid in Europa aangemoedigd werd. Er waren geen populisten aan de macht toen belastingontduiking wijdverspreid werd, er notoir bezuinigd werd op sociale uitgaven.

In plaats van de destructieve neoliberale economie te confronteren, beschuldigen ze de nationalisten ervan beloftes te maken die ze niet kunnen houden. In plaats van gemeenschappen te helpen om de grotere groepen nieuwkomers te helpen opvangen, beschuldigen ze die gemeenschappen van xenofobie.

Het waren liberalen en sociaaldemocraten, die deals sloten met warlords om migranten buiten te houden en nationalisten af te stoppen. Denken we echt dat deals met Libische warlords (door de Italiaanse sociaaldemocraten) en met Erdogan in Turkije (gesponsord door Nederlandse sociaaldemocraten) kunnen werken? De deals werken niet, én de sociaaldemocraten verloochenen hun principes door internationale mensenrechten te ondergraven. Ze verliezen dus twee keer.

27 februari 2018: PVV-voorzitter Geert Wilders bezoekt het Russische parlement.

Twitter Geert Wilders​

Ze denken dat, als ze niets doen, ze dan ook afgestraft worden door de nationalisten.

Zielonka: Neen (fel). Ze worden afgestraft omdat ze in de regering zitten en mensen het verschil niet zien tussen de nationalisten en de sociaaldemocraten. Ze moeten vasthouden aan hun eigen principes. Een voorbeeld.

De Poolse publieke opinie was in 2015 niet tegen vluchtelingen gekant. Er waren immers geen vluchtelingen. Bij de verkiezingen van 2016 gebruikten de contrarevolutionairen van PiS de beelden van de massa-immigratie in het Kalitas treinstation in Boedapest om aan de macht te komen.

Wat deden de liberalen?

Zielonka: Ze stonden niet krachtig op voor liberale principes van vluchtelingenbescherming en solidariteit. Ze gingen mee in de retoriek. En dan aanvaardden ze wel vluchtelingenquota. Dus ze konden alleen maar verliezen. Als ze sterker hadden opgestaan tegen de contrarevolutie had er misschien een basis geweest in de Poolse samenleving om die quota te aanvaarden. Ze lieten de contrarevolutie winnen in plaats van te vechten voor de eigen idealen. En nu heb je peilingen in Polen dat de Polen het meest bang zijn van migranten. Ik heb mijn respect voor die liberalen verloren.

‘Als liberalen en sociaaldemocraten zich in de jungle wagen, legitimeren ze de plaats waar populisten beter gedijen.’

De reden waarom liberalen en sociaaldemocraten kelderen, is omdat ze zélf de grens tussen liberaal en illiberaal doen vervagen. Als ze zelf de waarheid spinnen en verdraaien, opgejaagd door de contrarevolutie, zoals het Britse Remain-kamp deed om mensen bang te maken voor een Brexit, dan ziet de kiezer geen verschil meer. Wie gaat de kiezer dan afstraffen, denk je? Juist, zij die jarenlang regeringsmacht hebben uitgeoefend.

Als liberalen en sociaaldemocraten zich in de jungle wagen, legitimeren ze de plaats waar populisten beter gedijen. Wie voelt zich meer thuis in de jungle? Roofdieren. Houden liberalen zich aan de regels van de liberale orde zelf, dan staan ze sterker. Maar als je zelf boodschappen spint en de anderen doet het nog meer, dan zal het niet volstaan om te zeggen dat je “fouten hebt gemaakt, maar de anderen nog meer”. Je moet het contrast tussen de leugen en de waarheid duidelijker maken.

De Duitse sociaaldemocraten van Martin Schulz hebben stormachtige jaren in het vooruitzicht.

opposition24.de (CC BY 2.0)​

Boodschappen spinnen voor het kiespubliek is toch wat alle politici doen?

Zielonka: Ja, maar het werd het enige wat politici doen. Als er al alleen spin is zonder inhoud, hoe kunnen de kiezers dan weten waar er waarheid is? Dat is de reden van het bestaan van post-waarheid. Kiezers gaan niks meer geloven, worden cynisch, vertrouwen de politiek niet meer. En in die omgeving gedijen figuren die zich profileren als antipolitiek natuurlijk veel beter.

Liberalisme is vrijheid én sociale gerechtigheid

Denk je dat de huidige leidende klasse zichzelf kan heruitvinden? Hebben we geen nieuw liberalisme nodig, een nieuwe politieke stroming voor een nieuw tijdperk?

Zielonka: Alleen de komst van een heel nieuw liberalisme kan Europa nog redden. Een liberalisme waarin evenveel nadruk ligt op sociale gerechtigheid als op vrijheid. Een liberalisme met een minder individualistische visie op de samenleving.

Als we alleen maar individuen zijn, welke gemeenschap zal dan het liberalisme verdedigen als het bedreigd wordt? Solidariteit hoort automatisch bij liberalisme. Gelukkig zijn er nog de mensenrechten-ngo’s die deze liberale gemeenschap vormen. Zij vechten voor een samenleving waarin vrijheid niet betekent dat de sterken zich vrij voelen om de zwakken te verpletteren. Maar waar zwakkeren kunnen opklimmen, even vrij kunnen worden en de competitie eerlijker is.

Moeten de verantwoordelijken een stap opzij zetten of kunnen zij dat nieuwe liberalisme vormgeven?

Zielonka: De oude elites zijn niet-hervormbaar, ze zijn niet klaar voor een liberale revolutie. Als je denkt dat mensen als Juncker en Tajani – de ene is het symbool van belastingparadijzen en de andere maakte een carrière door Berlusconi te verdedigen – de EU uit de problemen zullen helpen, veel geluk.

De verantwoordelijken van vandaag zullen nooit agenten van verandering worden die de kiezer kan vertrouwen. Vergeet dat. Bovendien zijn er teveel carrières en machtsposities mee gemoeid. Maar de contrarevolutie zal hen wel wegvagen. We zullen de uitslag van de sociaaldemocraten zien bij de volgende Europese parlementsverkiezingen. Overal in Europa loopt de grootste politieke stroming van het naoorlogse Europa terug tot een verschrikkelijke 6%.

‘Het establishment van vandaag zal nooit een agent van verandering worden die de kiezer kan vertrouwen. De oude elites zijn niet-hervormbaar.’

Gebruik deze periode om aan diepe zelfreflectie te doen. Liberale intellectuelen moeten van binnenuit bekritiseren, in plaats van deel van het establishment te zijn en daarvan te leven. “Waarom schrijf je niet over de populisten, zij zijn toch veel gevaarlijker?” krijg ik vaak te horen. Maar dat is niet het punt. Ik houd liberalen aan een veel hogere standaard. Van de contrarevolutie verwacht ik geen grote visie voor de toekomst, om de democratie en de markt te laten samengaan. Dat verwacht ik van ons, de mensen die liberale orde hebben opgebouwd. Van intellectuelen, niet eens van politici.

En dat ze zich maar eens bezinnen over deze vraag: waarom beheerst de ideologie van Friedrich Hayek, ideoloog van het neoliberalisme, en niet die van Karl Popper, ideoloog van het sociale liberalisme en de liberale democratie, onze samenleving?

Mag ik het even zwart-wit stellen? We hebben dus een liberale contrarevolutie nodig tegen nepliberalen die het sociale liberalisme hebben verraden. Anders zal de contrarevolutie nationalistisch zijn en de liberale waarden mee wegvagen.

Zielonka: Zoiets. Maar helaas vreest de oude elite dat met échte hervormingen het hele systeem zal verdwijnen, zoals dat gebeurde met het communisme tijdens Gorbatsjov. En dus doen ze niks, waardoor het verzet juist aan kracht wint.

Ik geloof meer in de nieuwe generatie. Ze moeten snel beginnen experimenteren om niet achterop te geraken. Er gaat een grote destructieve en gevaarlijke kracht uit van de contrarevolutie. Maar hun kracht is soms ook constructief. Tenminste experimenteerden de Vijfsterrenbeweging en Podemos met e-democratie en vormen van directe democratie. Wat doen de liberalen? De experimenten belachelijk maken.

En Trump?

En Trump? Is hij nog een contrarevolutionair nadat hij nationalisten als Bannon verwijderde? De contrarevolutie zat in het Witte Huis. Eerder dan de Noord-Atlantische alliantie tussen de Amerikaanse en Europese liberale democraten zien we een nationalistische internationale tussen de Amerikaanse en Europese illiberale contrarevolutionairen en Rusland.

Zielonka: Trump is en blijft één van hen. Hij is tegen alles waar het liberale establishment voor staat, inbegrepen de Republikeinse Partij. Trump heeft hun partij gekaapt. Hij is een opportunist die mee surft op de golf van de contrarevolutie omdat die hem politieke macht kon brengen. Wie op de golf surft, maakt niet zoveel uit. Het is de golf die contrarevolutionair is.

Trump stond in het verleden dicht bij het democratische establishment in de VS, maar sprong toch op de contrarevolutionaire trein. Dit bewijst mijn punt dat de oude liberale orde aan het instorten is. Het is een oud historisch fenomeen: hoe sterker het gevoel dat de oude orde instort, hoe meer opportunisten overlopen naar de nieuwe orde.

In het verleden sprongen ook al vreemde figuren op de liberale trein toen die domineerde. Nu is het een andere trein die voorbijraast. Trump was de meest behendige man om de nieuwe contrarevolutionaire golf uit te buiten. En dat het uitgerekend hij was, heeft een grote impact gehad op de Europese contrarevolutie van Le Pen, Wilders en Salvini. Trump maakte de slapende contrarevolutie in Europa wakker en versterkte ze. Dit zal morgen niet verdwijnen.

Counter-Revolution: Liberal Europe in Retreat door Jan Zielonka is uitgegeven door Oxford University Press. 176 blzn. ISBN: 9780198806561.

Lees hier een analyse van de resultaten van de Italiaanse parlementsverkiezingen van 4 maart 2018.