Mensenrechtenexpert Bonny Ibhawoh reageert op falen commissie koloniaal verleden
‘België dreigt de trein van waarheid en verzoening te missen’
© Elien Spillebeen
© Elien Spillebeen
Zonder verontschuldigingen is het herstel onvolledig, vindt professor Afrikaanse geschiedenis en mensenrechtenexpert Bonny Ibhawoh. Als ons land geloofwaardige kritiek wil uiten op mensenrechtenschendingen in Afrika, moet het ook de eigen schendingen uit het verleden kunnen benoemen. ‘Mensenrechten zijn geen keuzemenu.’
België laat een kans liggen om de wandaden uit de koloniale periode aan te pakken, ziet Bonny Ibhawoh. Op uitnodiging van de Universiteit Antwerpen was de professor Afrikaanse geschiedenis en onafhankelijk mensenrechtenexpert bij de Verenigde Naties eind september op bezoek in ons land.
‘Er is een generatie die de confrontatie met het verleden wil aangaan.’
Hij sprak toen met MO* en drukte zich hoopvol uit over het werk van de bijzondere parlementaire commissie ‘koloniaal verleden’. Die leek op dat moment in een eindfase te zijn beland. Het falen van de commissie verneemt hij vandaag met veel spijt, laat hij aan de redactie weten.
‘Je kan het blikje voor je uit blijven schoppen, maar daarmee verdwijnt het niet. Er is een generatie die de confrontatie met het verleden wil aangaan. Als je niet luistert naar de mensen van wie de ouders en grootouders onder dat verleden geleden hebben, zal de spanning alleen groter worden. Dan zal de eis alleen harder en luider klinken’, waarschuwt hij.
Congo-commissie loopt af met sisser
Meer dan twee jaar boog de bijzondere kamercommissie zich over onze zware koloniale erfenis. Haar opdracht was om dit verleden en de impact ervan te onderzoeken en aanbevelingen te doen voor de toekomst. Een intensief proces dat vorige maand uitdraaide op een sisser. Binnen de Vivaldi-meerderheid bestond geen eensgezindheid om over de 128 aanbevelingen te stemmen.
De ontgoocheling en verbijstering bij de nabestaanden, activisten en experten in ons land was groot. Twee weken voor de geplande stemming had Wouter De Vriendt (Groen), de voorzitter van de commissie, alleen amendementsvoorstellen van N-VA en Vlaams Belang ontvangen. Die partijen zagen onder andere officiële excuses van de Kamer van Volksvertegenwoordigers niet zitten. N-VA vroeg om extra advies over de mogelijke juridische gevolgen van officiële excuses.
Cd&v, bij monde van Jan Briers, reageerde toen nog dat die vraag voldoende beantwoord was door de vele experten die in de commissie waren ontvangen. ‘Hoeveel meer experten moesten ze nog horen?’ De vrees voor schadeclaims was onterecht, hadden juristen al uitgelegd.
Toch beslisten de meerderheidspartijen cd&v, Open Vld en MR twee weken later om niet deel te nemen aan de stemming over de slotconclusies. Excuses bleken plots toch geen geschikt instrument klonk het nu ook bij Jan Briers. De leden van de liberale partijen verlieten nog voor de stemming de zaal.
De Vriendt werkte uiteindelijk een aangepaste versie van de aanbevelingen uit in een parlementaire resolutie, zonder het voorstel voor officiële excuses door de kamer. Dat werd apart als een tweede resolutie ingediend. De overlevingskansen van het voorstel tot excuses worden daardoor heel klein.
Volgens professor Ibhawoh dreigt ons land de trein te missen van wat hij ‘de eeuw van waarheid en verzoening’ noemt. Dat wordt niet toevallig ook de titel van zijn volgende boek. Hij onderbouwt hiermee zijn optimistische visie dat de 21ste eeuw niet gekenmerkt zal worden door het verval van de universele mensenrechten, maar door een groeiend verzet tegen ongelijkheid en groeiende nood om de confrontatie met misdaden begaan in het verleden aan te gaan.
‘Officiële verontschuldigingen zijn volgens mij een belangrijk deel van het verzoeningsproces,’ is zijn reactie op het initiatief van Wouter De Vriendt om de aanbevelingen in twee te splitsen (zie kader) en de overige voorstellen zo nog een overlevingskans te geven. ‘Hiermee erkent men dat individuen en gemeenschappen schade werd berokkend. Zonder verontschuldigingen is het herstel onvolledig.’
Schrik voor schadeclaims of financiële gevolgen van schuldbekentenissen zouden geen belemmering mogen zijn, vindt hij. ‘Deze beslissing zegt iets over het morele geweten van de natie en haar leiders. Door het falen van de parlementaire commissie kiest België ervoor om de roep om gerechtigheid en herstel te ontkennen en te negeren.’
Hoewel het koloniale verleden voor sommigen een afgesloten hoofdstuk lijkt, of een erfenis is van een vorige generatie, moeten we de pijn toch in de ogen kijken. ‘Gerechtigheid voor deze slachtoffers kan niet eindeloos worden uitgesteld. Elke generatie zal dat eisen tot het bereikt is.’
Geen keuzemenu
Ibhawoh is vandaag al meer dan 16 jaar professor aan de Canadese McMaster University. Hij is er ook directeur van het Centre for Human Rights & Restorative Justice.
Dat hij geschoold is in geschiedenis én rechten, verklaart naar eigen zeggen waarom hij graag de raakvlakken tussen geschiedenis, rechtspraak en maatschappij opzoekt. Hij publiceerde al verschillende boeken, onder andere over imperialisme en mensenrechten en de geschiedenis van mensenrechten in Afrika. ‘Mensenrechtenschendingen aanklagen is geen cherrypicking’, legt hij uit.
Ubuntu heeft de waarheids- en verzoeningscommissie tot een krachtiger instrument gemaakt
Dat je mensenrechten holistisch moet benaderen, illustreert hij met dit voorbeeld: ‘Toen ik mijn boek over de geschiedenis van mensenrechten in Afrika aan mijn Afrikaanse collega’s voorstelde, waren ze meestal heel enthousiast. Behalve over het hoofdstuk over rechten van seksuele minderheden op het continent. In verschillende landen lag dit onderwerp gevoelig.’
‘Dan zei ik dat mensenrechten niet als een keuzelijst gehanteerd kunnen worden. Je kan ze bijvoorbeeld niet alleen verdedigen wanneer de rechten van hetero’s worden onderdrukt, en niet wanneer die van holebi’s met voeten worden getreden. Op dezelfde manier kan je ook niet zwijgen over de mensenrechtenschendingen die in een koloniale context plaatsvonden en enkel spreken over de schendingen die vandaag in Afrika gebeuren.’
Een vleugje ubuntu
‘Ik schilder hier uit noodzaak met een ruwe borstel,’ lacht hij, ‘want uiteraard is het continent enorm en bijzonder divers.’ Maar van dat diverse continent kunnen we ook bijzonder veel leren. ‘En voor alle duidelijkheid: niet alleen op vlak van mensenrechtenschendingen.’
‘Het continent wordt uiteraard vaak verbonden met schendingen.’ Even neemt hij, didactisch, een stapje terug. ‘Die wil ik zeker niet onder de mat vegen, er gebeuren verschrikkelijke misdaden.’ Maar Afrika is historisch gezien ook een plaats van productie van kennis over mensenrechten, benadrukt de onderzoeker. ‘Raad je lezers misschien het fantastische boek Africa and the Shaping of Human Rights (Derrick M. Nault, Oxford University Press, 2020, red.) aan.’
‘Ik kan verschillende voorbeelden geven van hoe het continent de invulling en toepassing van mensenrechten mee heeft vormgegeven. Maar als ik één voorbeeld aan je publiek wil meegeven, dan is het wel die ervaring met verzoenings- en waarheidscommissies. Die zie je overigens overal in het Westen opduiken. De Europese Unie beveelt die werkwijze vandaag ook als een manier om historische discriminatie van minderheden onder de loep te nemen.’
‘In tijden waarin voor mensenrechtenschendingen zo vaak naar Afrika gewezen werd, kijkt men nu naar dat continent keek om te leren.’
Zuid-Afrika heeft na de apartheid de waarheids- en verzoeningscommissie niet uitgevonden, maar wel een nieuwe invulling gegeven, verduidelijkt Ibhawoh.
‘Daarvoor waren dergelijke commissies erg juridische instrumenten. Maar Nelson Mandela heeft een geestelijke aan het hoofd gezet, de Anglicaanse Aartsbisschop Desmond Tutu. Die heeft een zeer humane invulling gegeven aan dit instrument. Hij heeft er de Afrikaanse filosofie ubuntu aan toegevoegd, zou je kunnen zeggen.’
Zoals het een professor betaamt legt hij uit hoe de wereld ook ooit wat vreemd keek naar de Afrikaanse Verklaring voor de Rechten van de Mens. Na een Europees en Amerikaans handvest, trad in 1986 ook een Afrikaans handvest voor de rechten van de mens én volkeren in werking.
De toevoeging van volkeren was uniek. Ook het feit dat niet alleen rechten van individuen en volkeren werden beschreven, maar ook plichten, was opmerkelijk. Dat paste binnen de gedachte van ubuntu, de filosofie die weleens samengevat wordt als ‘ik ben omdat wij zijn’. Het geloof in een intermenselijke verbondenheid benadrukt de wederzijdse verbondenheid tussen het individu en de groep.
Diezelfde invloed van ubuntu heeft ook de waarheids- en verzoeningscommissie tot een krachtiger instrument gemaakt, gelooft professor Ibhawoh.
Gestoeld op Afrika
Enkele jaren geleden richtte ook Canada een nationale waarheid- en verzoeningscommissie op, gestoeld op kennis uit Zuid-Afrika, legt hij uit. ‘In tijden waarin voor mensenrechtenschendingen zo vaak naar Afrika gewezen werd, keek men nu naar dat continent om te leren. Dat vond ik verfrissend.’
Canada stuurde rechters, maatschappelijk assistenten en psychologen naar Zuid-Afrika, om er te leren over de werking van de waarheidscommissies. Vandaag heeft Canada een eigen commissie, naar dat model opgericht, om de wantoestanden in de internaten voor inheemse kinderen te onderzoeken.
Wat de twee landen daardoor met elkaar deelden is dat het traject veel meer werd dan een juridisch proces. ‘Geïnspireerd door Zuid-Afrika, zag je ook in Canada dat er gesprekken plaatsvonden in scholen, bibliotheken en andere publieke ruimtes.’
De erg emotionele scènes gaven mensen in de eerste plaats de kans hun verhaal te delen. Daar ligt de kracht van herstel, gelooft Ibhawoh. ‘Veel Canadezen hoorden de geschiedenis pas voor het eerst verteld vanuit het perspectief van de inheemse bevolking.’
In Canada heeft dit publieke proces vervolgens geleid tot een nationaal actieplan. ‘Vervolgens moet nu elke sector in de Canadese samenleving een eigen plan opstellen om op lange en korte termijn het historische onrecht recht te zetten.’
De afrekening
Dat hij op verschillende plaatsen in de wereld vergelijkbare initiatieven ziet, stemt Ibhawoh hoopvol. Op dezelfde dag dat in België het nieuws bekend raakte dat de parlementaire commissie te verdeeld was om te kunnen stemmen, bood de Nederlandse minister-president Mark Rutte zijn excuses aan voor het Nederlandse historische aandeel in de slavenhandel.
Ibhawoh is een optimist als het over de toekomst gaat: ‘De wereld beweegt in de richting van meer rechtvaardigheid.’ | © Elien Spillebeen
‘De wereld beweegt wel degelijk in de richting van meer rechtvaardigheid.’
‘Mensen merken deze stappen misschien niet op. Maar de vooruitgang is er wel degelijk.’
Opnieuw pleit Ibhawoh voor optimisme: ‘Toen de Britse koning 70 jaar geleden stierf, beschreven enkele Afrikaanse journalisten en opiniemakers in lokale kranten de verantwoordelijkheid van de vorst in het koloniale systeem. Ze werden opgepakt.’
‘Recent, na de dood van de Britse koningin Elizabeth, werden kritische vragen gesteld over de koloniale erfenis van het koningshuis. Je kan je niet meer voorstellen dat mensen daarvoor gearresteerd worden. Die verandering in de publieke debatten is door burgers zelf, van onderuit, tot stand gekomen.’
En dat is goed nieuws. Hij wil hiermee ingaan tegen het pessimisme dat mensenrechten wereldwijd in verval zouden zijn. ‘Mensen beroepen zich misschien vandaag meer op ethiek en een gevoel voor rechtvaardigheid dan op mensenrechten.’
In tegenstelling tot de verlammende schrik die onze politici, al dan niet aangevuurd door het koningshuis, hebben geïllustreerd, is het hele proces net minder juridisch dan ze vrezen. ‘Het gaat meer over mensen die hun plaats opeisen in de wereld.’
‘Sociale media hebben zeker ook hun negatieve kant, maar ze zijn ook krachtig omdat ze een stem geven aan groepen die historisch werden gemarginaliseerd. Dat is wat ik noem de afrekening die toch gemaakt zal worden.’
Over ongelijkheid, niet over ras
Het verzet, de eis voor een confrontatie met een verleden van ongelijkheid, wordt in het Westen misschien te snel tot een raciale kwestie vereenvoudigd, vreest hij. ‘Dergelijk verzet ontstaat uiteindelijk waar ongelijkheid te groot wordt. Die roep om rechtvaardigheid klinkt vaak wel pas bij een volgende generatie.’
Dat ziet de onderzoeker ook in zijn geboorteland Nigeria. ‘De olie die ontgonnen werd in de Nigerdelta kwam de bevolking zelf niet ten goede, maar de meerderheid in het noorden en westen. Wel, de mensen uit de delta zeggen op een dag “Wij pikken dit niet meer.” Wij ontginnen, en krijgen enkel vervuiling in ruil. Jongeren pikken niet langer wat hun ouders misschien wel nog deden. Als niets verandert, saboteren we de pijpleidingen, klinkt het.’
‘Je ziet dat ook gebeuren in India, waar groepen die generaties lang gediscrimineerd werden, eisen dat ze deel uitmaken van de conversatie. Vrouwen in het Midden-Oosten die ook verandering eisen.’ Zijn opsomming gaat nog even door.
‘Wie het bredere globale plaatje bekijkt zal misschien begrijpen dat dit debat over de koloniale erfenis deel uitmaakt van een globale evolutie,’ concludeert hij. ‘De wereld beweegt wel degelijk in de richting van meer rechtvaardigheid’.