Joachim Declerck: ‘De stad is een speculatieproduct geworden.’

‘Salariswagens moeten plaatsmaken voor een publieke ruimte die opnieuw leeft’, vertelt Declerck me op het 23ste verdiep van de WTC-toren. De Brusselse Noordwijk was ooit hét toonbeeld van moderne stadsplanning. In de jaren zeventig moesten duizenden gezinnen plaats maken voor de Manhattanwijk. In het economische klimaat van de jaren ’70, was de wijk het paradepaardje van het financieel kapitalisme dat ook in België neerstreek.

De megalomane groei van de jaren zeventig stortte als een kaartenhuisje in elkaar. Groei, zo bleek, kent een prijs. Klimaatverandering, conflict en toenemende ongelijkheid deden de bubbel barsten. In het midden van de Noordwijk ligt het Maximiliaanpark. In schril contrast met de dure wagens en de hoge glazen torens die (vergane) welvaart uitstralen, hangen gestrande migranten rond aan de voet van de WTC-toren.

De WTC-toresn ind e Noordwijk in Brussel | © Tim Van de Velde​

Architect Joachim Declerck is één van de drie curatoren van de Internationale Architectuurbiënnale van Rotterdam, samen met Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck en Nederlandse Rijksbouwmeester Floris Alkemade. De biënnale biedt voor het eerst naast de expo in Rotterdam, ook een tentoonstelling in Brussel. Onder het thema The Missing Link zal ze twee jaar lang onderzoek doen naar hoe architecten in samenwerking met burgers, lokale en regionale besturen de ontwikkelingsdoelen van de VN en de klimaatbeloften van Parijs kunnen realiseren.

‘De toekomst is een praktijk.’

‘De toekomst is een praktijk’, drukt Declerck me op het hart. Hij ademt dat motto. En hij niet alleen, You Are Here zoals het project in de WTC-toren gedoopt werd gaat op zoek naar praktische oplossingen om ons voor te bereiden op de grote transities die ons te wachten staan. Als een soort ad-hoc denktank gaat You Are Here de dialoog aan met zo’n 400 actoren om op die manier een middenweg te vinden tussen pragmatiek en idealisme. De transformatie begint in de stad, als labo voor de rest van de samenleving.

You Are Here | © Tim Van de Velde​

Het WTC-gebouw is een icoon voor een groeimodel dat niet meer lijkt te werken. Is het tijd om afscheid te nemen van een economisch model gebaseerd op groei?

Joachim Declerck: De manier waarop we groei vast hebben gekoppeld aan grondstoffen en brandstoffen die eindig zijn maakt duidelijk dat we alleszins op een forse manier moeten herdenken hoe we gebruik maken van deze planeet en hoe we onze ruimte optimaal gebruiken. Dat betekent evolueren van een door fossiele brandstoffen gedreven systeem naar een circulaire economie.

‘De manier waarop we onze bodem leegzuigen en onze bodem vervuilen, dat kan niet meer.’

De groei die we nu kennen, is afhankelijk van eindige structuren. Dat maakt het onhaalbaar om op deze manier door te gaan. Het huidig systeem maakt waardeloos wat eigenlijk extreem waardevol is. De manier waarop we onze bodem leegzuigen en onze bodem vervuilen, dat kan niet meer. We hebben een totaal andere waardeketen nodig in ons economisch systeem, om onze welvaart in stand te houden.

You Are Here | © Tim Van de Velde​

Veel mensen liggen niet echt wakker van klimaatverandering. Hangt er ook een ander soort burgerschap vast aan de transities waar we voorstaan?

Joachim Declerck: Voor ons is de toekomst een praktijk. Dat betekent dat we niet op een afstandelijke manier spreken over grote veranderingen. We willen de verandering blootleggen met praktijkvoorbeelden.

We willen aantonen dat we om noodzakelijke verandering mogelijk te maken, niet moeten blijven spreken over globale akkoorden maar dat we moeten handelen. Het probleem aanpakken tot in onze straat, onze beek en onze landbouwbedrijven. Als we die vertaalslag niet kunnen maken: van goede intenties naar behapbare projecten, blijven we in een tweespalt redeneren.

Van op afstand bekeken zijn we niet goed bezig. De hele operatie van deze missing link, is niet ons gelijk bewijzen, maar paden ontwikkelen om die doelen te bereiken. Paden waarbij we ook verbeelden wat de winst is, op vlak van economie, duurzaamheid, levenskwaliteit en gezondheid.

Welke rol speelt ruimtelijke ordening in het tegen gaan van concrete problemen zoals luchtvervuiling?

‘Lintbebouwing maakt efficiënt openbaar vervoer onmogelijk.’

Joachim Declerck: Onze huidige manier van wonen, bewegen en produceren strookt niet meer met de doelen die we voor ogen hebben. We moeten niet louter denken aan energietransitie maar ook aan de manier waarop we ruimte benutten. De overtuiging is dat ruimtelijk transformatie een belangrijke hefboom is om grote transities te realiseren, zonder transformatie geen transitie.

In Vlaanderen spreken we al lang over een ander mobiliteitssysteem. Maar als iedereen verspreid mag wonen, is het onmogelijk om openbaar vervoer te organiseren. Dat is een vicieuze cirkel naar beneden en we hebben de omgekeerde beweging nodig.

You Are Here | © Tim Van de Velde​

Hoe kunnen we demografische groei niet verder laten uitdeinen en inzetten op verdichting zodat er vanzelf een mobiliteitssysteem ontstaat. We moeten gebruik maken van het feit dat mensen verouderen en uit hun woning vertrekken en het aanbod zo organiseren, dat het bouwen op plekken waar we wél openbaar vervoer kunnen organiseren. Dat is een enorme verandering in het denken in Vlaanderen.

Betekent minder verspreid wonen, kleiner wonen?

Joachim Declerck: We wonen als één van de ruimste van heel Europa, er is een proces aan de gang waardoor we kleiner gaan wonen. Dit is echter niet het eerste pleidooi. De kern is dat we dichter op elkaar moeten gaan wonen. Doordat de Vlaming steeds dichter bij het landschap is gaan wonen, is er geen landschap meer over.

Als we dichter bij elkaar gaan wonen kan er weer landschap over zijn. Dat hebben we nodig voor energie, water en voedselproductie. Kleiner wonen is niet een doel op zich, dat is een fenomeen dat ontstaat.

Hoe rijmt dat met dat er zoveel leegstand in de stad is?

Joachim Declerck: We zitten hier op een plek, een gebouw deel van de Noordwijk, het WTC-gebouw, een icoon van een wereldwijd groeimodel, ten koste van onze planeet. Dat ook dit gebouw vandaag leegstaat is tekenend. We veranderenden daarom de naam van World Trade Center naar World Transformation Center.

‘Niet het straatbeeld, maar de waarde van de stad in Excel-tabellen van beleggers is vandaag het belangrijkste, dat moet anders.’

De opgave stelt zich hier. De stad van vandaag is over de voorbije decennia eigenlijk ten dele een speculatieproduct geworden. Waarbij de belangrijkste betekenis bijna niet het straatbeeld is, maar de waarde ervan in de Excel-tabellen van eindbeleggers, pensioenfondsen en banken.

You Are Here | © Tim Van de Velde​

De stad moet terug van de burgers worden?

Joachim Declerck: De stad moet terug een fysieke doorleefde ruimte worden. In de Noordwijk zitten we nu op een interessant moment. Er duikt leegstand op, de overheid bespaart op kantoorruimte per ambtenaar. Er staat hier zo’n 15 percent leeg en waarschijnlijk is dat cijfer nog hoger.

Dat betekent dat een stadsdeel waar 12.000 mensen zijn uitgezet om dit toekomstgericht project te realiseren, de Manhattanwijk, opnieuw op een kantelmoment staat. Hoe pakken we dat aan? Kunnen we doorgaan met het beschouwen van dit deel van de stad als het speculatief deel? Of is het nu noodzakelijk om te gaan denken aan een gemengde stadsomgeving?

Leegstand zal niet enkel door kantoren ingevuld worden, hier zullen opnieuw mensen komen wonen. De manier waarop het gebouw nu in gebruik is, is een soort experiment: als tentoonstelling en als werkplek. Het gebouw herbergt nu ook zo’n veertigtal bedrijfjes, misschien is dat wel een voorafbeelding van de wijk.

‘Mensen willen niet wonen langs twee keer drie lanen, voor salariswagens die de ondergronds garages in rijden.’

Mensen willen niet wonen langs twee keer drie lanen, voor salariswagens die de ondergronds garages in rijden. Er is publieke ruimte nodig die op een kwalitatieve manier gebruikt kan worden. Woningen en de diverse functies die in deze wijk zullen komen, maken het mogelijk om te gaan denken over een alternatieve kwaliteit van publieke ruimte en toekomst van de stad.

Zulke tegenstellingen, de leefbare stad en de stad van de speculanten zijn hier net extra hard zichtbaar. Aan de voet van de toren zitten migranten die hier gestrand zijn.

Joachim Declerck op de opening van You Are Here | © Tim Van de Velde​

Joachim Declerck: De salariswagens helpen de uitstoot te vergroten, wat bijdraagt aan de klimaatverandering. Die klimaatverandering is vaak de laatste druppel voor conflict, in delen van de wereld waar de klimaatverandering het eerste en het hardst te voelen is. Syrië is niet een probleem van klimaatverandering alleen, maar het is wel door de droogte dat mensen naar de steden zijn getrokken in de hoop daar een nieuwe economische toekomst te vinden, waardoor protest uitbrak.

‘De uitlaatgassen van de wagens aan de voet van de toren zijn de eerste dominosteen in een systeem waarbij conflict ontstaat.’

De uitlaatgassen van de wagens aan de voet van de toren zijn de eerste dominosteen in een systeem waarbij conflict ontstaat, met als gevolg migratie. Als we die vicieuze cirkel willen doorbreken zullen we fundamenteel moeten sleutelen aan onze manier van wonen, produceren, werken en bewegen. Om de klimaatdoelen te halen en om ervoor te zorgen dat die pijnlijke cyclus doorbroken wordt.