Joan Subirats: ‘De Spaanse democratie doorstaat geen stresstest’

Als professor politieke wetenschappen aan de Universitat Autònoma van Barcelona heeft Subirats een erg geïnformeerde kijk op het actuele conflict in Catalonië. Hij weet nuances aan te brengen op een moment waar de emoties aan beide kanten hoog oplopen. De Catalaan heeft een nauwe band met de burgerbeweging die Ada Colau tot burgemeester van Barcelona bracht.

Weigering om te onderhandelen

Het conflict tussen Catalonië en Spanje is sinds kort wereldnieuws, maar gaat het niet om een oude vete?

Joan Subirats: De relatie tussen Catalonië en de Spaanse staat is al een eeuwenoud knelpunt, dat alleen al tijdens de 20e eeuw voor heel wat ellende heeft gezorgd, met als bekendste episode’s de burgeroorlog en de repressie onder de dictatuur van Franco.

De Spaanse grondwet botst op fundamentele problemen

De Spaanse grondwet van 1979 heeft dit probleem ten dele weten aan te pakken, maar het botst op twee fundamentele problemen: de bilaterale relaties tussen deelstaten en centrale regering lopen erg mank, en ook de financiering van de deelstaten verloopt niet proportioneel. In Duitsland verloopt de financiering van de deelstaten volgens het principe van ordinaliteit – waarbij iedere deelstaat in dezelfde rangorde moet staan qua bijdragen en qua ontvangsten – maar dit heeft de Spaanse staat nooit willen toepassen voor Catalonië.

Joan Subirats

Wat Catalonië lange tijd verwachtte was dat aan deze twee problemen tegemoet werd gekomen en dat er ook een symbolische erkenning kwam van Catalonië als natie, en van Spanje als een plurinationale staat, en dit heeft dan gevolgen voor onderwijs, cultuur en identiteit.

De vraag die iedereen zich stelt: kan hierover niet gepraat worden om tot een oplossing te komen die voor iedereen aanvaardbaar is?

Joan Subirats: Catalonië heeft sinds 2005 de volledige grondwettelijke procedure doorlopen om haar statuut van autonomie in die richting aan te passen, met een stemming in het Catalaanse parlement, een aanpassing en stemming in de Spaanse kamer van afgevaardigden, en een referendum in Catalonië. Dit akkoord werd door twaalf poltiek benoemde rechters van het grondwettelijk hof in 2010 zo goed als nietig verklaard. Dit arrest van het grondwettelijk hof was poltiek geïnspireerd, niet juridisch.

De politieke rebellie van Catalonië komt na de mislukking van een legale procedure

Het was deze mislukking van de legale weg die de aanleiding is geweest voor de politieke rebelie van Catalonië. Vanaf dat moment stijgt de mobilisatie van de Catalaanse bevolking met massale betogingen, waar het recht werd opgeëist om over haar eigen toekomst te kunnen beslissen, en om hiervoor een juridisch bindend referendum te kunnen organiseren over onafhankelijkheid. Het is een periode van sterke politisering en polarisering, een test voor de Spaanse democratie.

Doorstaat het land de test? Zijn er een pogingen tot democratische dialoog ondernomen?

Joan Subirats: Aan de Spaanse zijde is er een totale blokkering en een weigering om te onderhandelen buiten het strikte wettelijke kader, terwijl net was gebleken dat dit wettelijk kader ontoereikend was. De democratie in Spanje is erg deficiënt. Er bestaat een traditie van autoritarisme, sterke hiërachie en judicialisering van poltieke tegenstanders.

Rajoy: “Enkel wat legaal is, is democratisch”

Er is een erg illustratief citaat van Mariano Rajoy, de Spaanse premier van de conservatieve Partido Popular, die zegt: “enkel wat legaal is, is democratisch”. Dat is een heel restrictieve visie op democratie, die iedereen die niet akkoord gaat met het wettelijk kader buiten de democratie plaatst. Maar democratie uit zich precies in haar capaciteit om conflicten en dissidentie te integreren zonder weerstand of geweld op te wekken. Als het enige antwoord van het systeem is om haar dissidenten in de gevangenis te steken, dan verliest de democratie haar legitimiteit. Democratische onderhandelingen worden dan vervangen door juridische vonissen. De tolerantie van de Spaanse democratie om met conflicten om te gaan doorstaat geen stresstest.

Economische en sociale gevolgen onafhankelijkheid

Een groot deel van de Catalanen heeft besloten dat onafhankelijkheid de enige resterende optie is. Heeft deze optie een voldoende breed draagvlak?

Joan Subirats: Na het vonnis van het grondwettelijk hof tegen het Catalaanse statuut van autonomie kwam het in Catalonië tot massale mobilisaties georganiseerd door burgerorganisaties en steeg de aanhang voor onafhankelijkheid jaar na jaar. De politieke kentering kwam er in 2012 toen de traditioneel gematigde conservatieve Catalaanse meerderheidspartij “CiU” mee op de kar van onafhankelijkheid sprong. Verwikkeld in corruptieschandalen was dit zeker ook geïnspireerd door enig opportunisme. Deze koerwijziging liet een deel van haar kiezers verweesd achter, die tot de Catalaanse economische elite behoren en zeker niet voor onafhankelijkheid zijn.

Aan de zelf vooropgestelde voorwaarden voor onafhankelijkheid was niet voldaan toen de Catalaanse Republiek werd uitgeroepen

Er werd een raad voor de transitie naar onafhankelijkheid opgericht dat een strategisch plan ontwierp dat op vier principe’s gestoeld was. Vooreerst moest een volksraadpleging worden georganiseerd met juridische garanties, daaruit zou een ruime meerderheid zich vóór onafhankelijkheid moeten uitspreken, er zou internationale erkenning moeten zijn voor de Catalaanse Republiek en er zouden staatsstructuren moeten bestaan die een onafhankelijkheid ook in de praktijk moesten kunnen brengen. Aan geen enkele van deze zelf vooropgestelde voorwaarden was voldaan toen Puigdemont op 27 oktober de onafhankelijkheid uitriep.

Weliswaar was het repressieve optreden van de Spaanse politie ervoor verantwoordelijk dat het referendum van 1 oktober niet de nodige garanties had, niet de Catalaanse organisatie ervan, maar zelfs dan was er geen overtuigende meerderheid voor onafhankelijkheid. Het aantal Catalanen dat de voorbije jaren vóór onafhankelijkheid heeft gestemd situeert zich stabiel rond de 2 miljoen op 5,6 miljoen mensen met stemrecht. Dat komt overeen met 45 tot 50 percent van de stemmen afhankelijk van de totale opkomst bij verkiezingen.

Critici verwijten de beweging voor onafhankelijkheid op zijn zachtst gezegd dat ze er met grote lichtzinnigheid over spreken. Is dat terecht?

Joan Subirats: De partijen voor onafhankelijkheid verkopen hun project als de “revolutie van de glimlach”, een onafhankelijkheid “low cost” zonder economische of sociale gevolgen. Na minder dan enkele weken onzekerheid over onafhankelijkheid zien we al dat er economische gevolgen zijn en bovendien stijgen ook de sociale spanningen. Vorige week zagen we in Barcelona manifestaties tegen onafhankelijkheid met veel Spaanse vlaggen, sinds lang ongezien in de stad, waarbij inderdaad een extreem-rechtse Spaans-nationalistische groep aanwezig was maar ook tal van gewone mensen die bezorgd waren om de situatie.

Zo veel Spaanse vlaggen tegen onafhankelijkheid waren lang ongezien in Barcelona

Tegelijk is het evident dat in het huidige Europa met een grote wederzijdse verwevenheid het idee van onafhankelijke en compleet autonome natiestaten minder en minder aantrekkelijk wordt. De moeilijkheid om de Brexit uit te voeren toont dit aan.

Het zou misschien meer zinvol zijn om niet over nationale soevereiniteit te spreken, maar over soevereiniteit van sectoren die rechtstreeks invloed hebben op het leven van mensen, zoals energie, voedsel of digitalisering.

Joan Subirats

Diversiteit en eigenheid van Catalonië erkennen

Denkt u dat het vooruitzicht van regionale verkiezingen op 21 december een oplossing biedt?

Door tegenstanders strafrechtelijk te vervolgen is een gevaaarlijke situatie gecreeërd

Joan Subirats: Op twee maanden tijd kan er nog heel veel gebeuren, maar ik denk dat beide kampen hun posities zullen versterken en hierin een legitimatie zullen zien voor hun standpunt. Ook bij een hoge opkomst gaan normaal gezien beide kampen massaal stemmen, dat verandert dus niet veel aan de resultaten. De radicaliteit van zowel de status quo als van de onafhankelijkheid bieden echter geen evenwichtige uitweg.

Door ervoor te kiezen om het conflict juridisch uit te spelen en zijn tegenstanders strafrechtelijk te vervolgen heeft Rajoy een gevaarlijke situatie gecreëerd: het ritme van de juridische procedures staat los van de politieke agenda en kan akkoorden heel moeilijk maken wanneer de Catalaanse regering in de gevangenis zit.

De dag na de regionale verkiezingen zal het Catalaanse probleem dus nog hetzelfde zijn, maar met een andere dimensie.

Hoe ziet u een mogelijke uitweg?

Diversiteit is een essentiële waarde voor een democratie in de XXIe eeuw

Joan Subirats: Er zal een manier moeten worden gevonden om de diversiteit en eigenheid van Catalonië te erkennen. De conservatieve PP en de socialistiche PSOE denken echter dat gelijkheid en homogeniteit hetzelfde zijn, en begrijpen niet dat een democratie in de 21e eeuw in staat moet zijn om diversiteit op te nemen als een essentiële waarde van een samenleving. Het is mogelijk om gelijkheid na te streven en toch voeling te hebben voor diversiteit.

Enkel Podemos, de partij die gegroeid is uit de Indignado-beweging, erkent deze diversiteit maar ze wordt in het Spaanse politieke debat hard aangepakt als “anti-patriottisch” en ze wordt hier ook electoraal op afgerekend. Daarom is het voor de Catalaanse regionale partijen in de praktijk erg moeilijk om partners te vinden onder de Spaanse nationale partijen die hun “recht om te beslissen over hun toekomst” willen erkennen.

Het ziet er dus naar uit dat het Catalaanse probleem niet snel uit de actualiteit zal verdwijnen.