Jos Delbeke: ‘Als Europees marshallplan ook een klimaatplan wordt, tonen we de weg’

Jos Delbeke op de klimaattop van Parijs in 2015, toen hij nog directeur-generaal van EU Klimaatactie was.

EU Climate Action (CC BY 2.0, cropped)

Wie denkt dat we klimaatbeleid nu even moeten vergeten omwille van de coronacrisis, vergist zich. De crisis biedt de kans om dingen te doen die voordien niet mogelijk waren, zoals een deal sluiten met de luchtvaart en een koolstoftaks invoeren. En vooral: een groots opgezet hulpplan moet ook grotendeels een klimaatplan zijn. Dat zegt Jos Delbeke, de voormalige klimaatchef van de EU.

Jos Delbeke was tussen 2010 en 2018 de directeur-generaal Klimaatactie van de Europese Unie. Dezer dagen geeft hij les aan de Europese Universiteit in Firenze. Toch verblijft hij momenteel niet in het geteisterde Italië, maar in zijn thuisbasis in Vlaams-Brabant. De lessen geeft hij van op afstand.

Uiteraard volgt Delbeke de actualiteit van de strijd tegen de klimaatverandering nog altijd op de voet. Ook al gaat veel aandacht momenteel naar een andere strijd: die tegen COVID-19. De European Green Deal, het ambitieuze klimaatplan van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, moet nu van start gaan. Maar de Deal lijkt te worden ondergesneeuwd door de miserie, de doden en de schade aan de economie die het coronavirus veroorzaakt.

Toch wijst Jos Delbeke erop dat het niet nieuw is om klimaatbeleid uit te tekenen terwijl volop een andere crisis woedt.

‘Klimaatbeleid uittekenen in tijden van crisis, dat is heel herkenbaar.’

‘Natuurlijk, de COVID-19-crisis is zeer onverwacht en zal een grote nasleep hebben. Toch zie ik in zekere zin gelijkenissen met de omstandigheden waarin we in het recente verleden klimaatbeleid moesten maken. In het midden van de bankencrisis en de eurocrisis van een decennium geleden bereidde de Commissie ambitieuze klimaatbeleidsplannen voor. Later kwam de migratiecrisis er bovenop. Desondanks keurde de EU klimaatdoelen voor 2030 goed in 2014, en tegen 2018 de wetgeving die deze doelen moest helpen realiseren.’

‘Ik denk dat we ons kunnen blijven inzetten voor de European Green Deal terwijl er opnieuw een grote crisis is die alle aandacht lijkt op te eisen. Dat is hoe het leven en de politiek nu eenmaal lopen, zeker in een strijd op de lange termijn zoals die tegen de klimaatverandering. Het is onvermijdelijk dat er onderweg onverwachte dingen op ons pad komen, maar daarom hoef je nog niet je doelen uit het oog te verliezen.’

Sommigen stellen dat de coronacrisis ons in zekere zin al klimaatvriendelijker maakt.

Jos Delbeke: Het klopt dat de lockdown (maatregel waarbij mensen in hun huis moeten blijven, red.) onze gewoonten verandert, waardoor onze uitstoot van broeikasgassen vermindert, althans voor een tijdje. Zo zal de grotere vertrouwdheid met telewerk wellicht sporen nalaten en zal hopelijk het aantal dagelijkse verplaatsingen en de files verminderen. We kunnen wellicht ook een meer algemene reflectie verwachten over de vraag of al die zaken- en vrijetijdsreizen, niet in het minst die met het vliegtuig, wel zo noodzakelijk zijn.

De afname van de economische activiteit in 2020 zal de uitstoot verminderen, maar dat is het omgekeerde van wat een zinvol antwoord op de klimaatverandering moet zijn. Zowel in termen van menselijk lijden als van economische efficiëntie. De uitdaging is om de uitstoot los te koppelen van de economische groei, niét om zowel de uitstoot als de groei naar beneden te duwen.

Is het zo zeker dat je voldoende snel de uitstoot naar beneden kan krijgen met dezelfde hoge groeicijfers?

Jos Delbeke: Wij hoeven niet eindeloos te discussiëren over hoeveel of weinig groei er moet zijn. We moeten alles inzetten om minimaal de doelstellingen die we intussen al hebben aangenomen, te realiseren.

Want vergeet niet: we beschikken vandaag over veel betere beleidsinstrumenten dan tijdens de crisis van tien jaar geleden. We hebben niet alleen de klimaatdoelen voor 2030. De Europese lidstaten en het Europees Parlement hebben daarnaast het objectief van de klimaatneutraliteit tegen 2050 aanvaard.

‘De Europese Unie moet en kan nu op wereldvlak leiderschap tonen en het verschil maken met Trump, die de milieuregels afzwakte.’

Maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, worden momenteel uitgevoerd op allerlei terreinen: energie, transport, industrie en huisvesting. De Europese Investeringsbank heeft beslist om de financiering van fossiele projecten helemaal af te bouwen. Zinvol werk inzake duurzame financiering en een taxonomie voor groene financiële producten zorgen ervoor dat ook de financiële sector veel meer rekening houdt met de klimaatverandering. Ook de Europese Centrale Bank en de eurogroep (waarin landen van de eurozone samenkomen, red.) beginnen veel meer dan vroeger het klimaatthema in hun beleid te integreren.

Wat is het belang van dat alles? Wel, het geeft hoe dan ook richting aan alles wat we doen. De nood aan een zogenaamd marshallplan om Europa er na de coronacrisis opnieuw bovenop te brengen, wordt elke dag duidelijker. De kans om zo’n stimulusprogramma ook klimaatvriendelijk in te vullen, is nog nooit zo groot is geweest. Hier moet en kan de EU op wereldvlak leiderschap tonen en het verschil maken met de Amerikaanse president Donald Trump, die net de milieuregels afzwakte.

Impact bekijken en banen scheppen

En wat als een post-corona marshallplan zou pleiten voor meer Europese autosnelwegen of meer pan-Europese gasinfrastructuur, zoals het geval was met de vorige crisis?

Jos Delbeke: Het zou wenselijk zijn dat zo’n marshallplan rekening houdt met het onderzoek van de Europese Commissie naar welke ingrepen de grootste impact kunnen hebben op onze uitstoot. Daaruit leren we dat het halen van de Europese klimaatdoelen massale investeringen vergt in een aantal specifieke sectoren.

Zo moet de energie-efficiëntie van onze gebouwen sterk worden verbeterd. Dat kan enkel met een grote sprong vooruit in de bouwsector, zowel in nieuwe gebouwen als in de renovatie van sociale woningbouw, hospitalen en scholen. Dat zou bovendien immens veel banen scheppen, ook voor lager geschoolde mensen.

‘Het is het ideale moment voor een EU-pact met de luchtvaart. Onmiddellijke steun, om te overleven, maar in ruil geen speciale belastingvrijstellingen meer.’

Er zijn ook enorme investeringen nodig in hernieuwbare energie, in de opslag van energie en het digitaliseren van het distributienet. In de transport is de elektrificatie bezig, maar de investeringen in laadpalen, openbaar vervoer en langeafstandstreinen moeten worden opgedreven. In de industrie moeten de ontwikkelingen inzake waterstof en opslag van koolstof worden versneld.

Daar moet dus veel geld in worden geïnvesteerd. En dat kan, nu een herziening van de regels voor staatssteun net zijn versoepeld. De overheid kan zo een stevig handje toesteken voor ondernemingen.

U spreekt over de noodzaak van grote investeringen? Maar zal daar wel nog voldoende geld voor zijn na de coronacrisis? Overheidstekorten zullen fel toenemen.

Jos Delbeke: Waarschijnlijk zal een groot deel gefinancierd worden met langetermijnleningen en gelijkaardige monetaire instrumenten, maar er zal inderdaad ook nood zijn aan meer overheidsinkomsten. En hier is er ongetwijfeld ruimte en draagvlak voor meer ecologische belastingen en heffingen, zoals op fossiele brandstoffen.

Daarmee kan je op dit moment eigenlijk twee vliegen in een klap mee slaan. Investeren in meer energie-efficiëntie en dus minder uitstoot vergt niet alleen middelen, maar ook duidelijke prijssignalen voor de consumenten. De uitzonderlijke lage prijzen voor fossiele brandstoffen gaan daar juist tegen in. Ze geven het verkeerde signaal.

Wat zou er gebeuren als deze lage prijzen behouden blijven?

Jos Delbeke: Dat katapulteert ons mogelijk tien jaar terug in de tijd. Elektrische wagens zijn nu in aankoop nog een pak duurder, maar in onderhoud en brandstof heel wat goedkoper. Dat laatste voordeel verdwijnt met de veel goedkopere diesel en benzine. De automobielsector is fors aan het investeren om de normen te halen voor 2021, maar daarvoor moeten ze hun milieuvriendelijke auto’s wel aan de man kunnen brengen.

Vandaar mijn advies: behoud op zijn minst het prijsniveau voor brandstof dat de consument gewend was, en behoud de fiscale aanmoedigingen voor de elektrische auto. Dat is veel rationeler dan het tijdelijk opheffen van de CO2-normen, waar sommigen in de autosector nu voor pleiten.

Moeten we de brandstofprijzen niet best in Europees verband verhogen?

Jos Delbeke: Inderdaad. De Europese Commissie voorziet heel binnenkort een herziening van de richtlijn voor energiebelastingen. Naast energie-inhoud zou ook de koolstofinhoud van energieproducten belast kunnen worden. We kunnen dat geleidelijk aan doen, om het fenomeen van de Gele Hesjes te vermijden. Daarnaast moet ook de overvloed aan belastingvrijstellingen worden opgeheven, behalve die van sociale aard.

Als je dat doet, maak je energieverbruik en koolstofuitstoot duurder. En breng je meteen geld bijeen voor de noodzakelijke klimaatinvesteringen.

Een historisch akkoord met de luchtvaartsector

U sprak daarnet over het terugschroeven van belastingvrijstellingen op energieproducten. Waar denkt u dan aan?

Jos Delbeke: De corona-lockdown heeft de aanhoudende stijging onderbroken van de uitstoot van broeikasgassen door de luchtvaart. Dat schept eigenlijk een ideaal moment voor het maken van een EU-pact met de luchtvaartsector. Dat kan bestaan uit het geven van onmiddellijke steun, zodat de sector kan overleven, maar in ruil moet de sector aanvaarden dat de bestaande speciale belastingvrijstellingen geleidelijk worden afgebouwd.

De herziene richtlijn over energiebelasting zou ook alle kerosine kunnen bevatten die op Europese bodem gekocht wordt door luchtvaartmaatschappijen, Europese en andere. Je kan starten met een laag tarief. Je kan vrijstellingen voorzien in de mate dat echt duurzame lage-emissiebrandstoffen worden vermengd met kerosine.

Dit levert broodnodige belastinginkomsten op, en zorgt er ook voor dat alle transportmodi geleidelijk aan dezelfde fiscale behandeling krijgen. Zo subsidieer je niet langer de luchtvaart. Op die manier stimuleer je de sector om zijn activiteiten te verduurzamen.

Heeft de crisis een invloed op het ETS, het emissiehandelsysteem voor grote ondernemingen in de industrie en energiebranche?

Jos Delbeke: Zoals te verwachten is de prijs voor het uitstoten van een ton koolstof gezakt van ongeveer 25 euro naar 15 à 18 euro. Omdat er nu minder vraag is in de energiesector en industriële productie. Dit is een belangrijke automatische buffer voor de bedrijven die onder druk staan.

‘Ik heb er vertrouwen in dat dit zal leiden tot de robuuste investeringen die we nodig hebben. Corona en klimaat zijn in grote mate combineerbaar.’

Ik heb er vertrouwen in dat de prijzen niet zo diep zullen zakken als ten tijde van de bankencrisis want nu hebben we een Marktstabiliteitsreserve, een mechanisme dat erop gericht is dergelijke schokken in de vraag op te vangen. Men moet hier gewoon de richtlijn, zoals ze is, haar werk laten doen.

Ook het langetermijnperspectief van klimaatneutraliteit tegen 2050 creëert de verwachtingen van de marktparticipanten en van diegenen die innovatieve technologieën en producten maken.

Hoe krijg je dat soort ingrijpende beslissingen erdoor in de EU?

Jos Delbeke: Een klimaatregulering erdoor krijgen vergt altijd grondige voorbereiding, economisch, technisch én politiek. Dat beschrijf ik ook in mijn boek Towards a climate-neutral Europe. Je moet op de vele vragen van de lidstaten en stakeholders kunnen antwoorden.

In september zal de Commissie voorstellen om de klimaatdoelen voor 2030 aan te scherpen. We kunnen dingen leren uit wat we nu meemaken. Het kan ons leren inzien welke emissies we kunnen vermijden en welke we het makkelijkst kunnen verminderen. In die zin zal de ervaring van deze crisis het debat verrijken.

Ik heb er vertrouwen in dat dit uiteindelijk zal leiden tot de robuuste investeringen die we nodig hebben, eerder dan te blijven hangen in een zinloze discussie over welke crisis nu prioriteit verdient. De twee uitdagingen, corona en klimaat, zijn in grote mate combineerbaar.

‘Eigenlijk kan een klimaattop makkelijk om de twee jaar plaatsvinden.’

Hoe erg is het dat de klimaattop van Glasgow is uitgesteld?

Jos Delbeke: Als een klimaattop niet voldoende is voorbereid, zowel politiek als technisch, dan kunnen de verwachtingen niet worden ingelost. Een dergelijke grondige voorbereiding zou bijzonder moeilijk worden door de COVID-19-crisis. Bovendien is in het klimaatakkoord van Parijs van 2015 over de meeste zaken eigenlijk beslist, de vijfjaarlijkse herziening van de klimaatambitie inbegrepen. Eigenlijk kan een klimaattop gemakkelijk om de twee jaar plaatsvinden.

Het belangrijkste nu is het uitvoeren van de beloftes die de landen hebben gedaan. Dat vergt vele beleidsmaatregelen, vele technologische innovaties en veel investeringen. Daar moeten we in Europa de schaarse politieke energie die beschikbaar is voor klimaat prioritair op inzetten. En we moeten andere landen aansporen dit ook te doen.

Zo kan de EU echt leiderschap tonen aan de wereld. Niet alleen door zijn woorden, maar ook door zijn daden.